CəFƏrov taleh vəZİR oğlu
Qondarma erməni soyqırımı faktların dili ilə
Yüklə 417,36 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qondarma erməni soyqırımı faktların dili ilə
Qondarma erməni soyqırımı faktların dili ilə 58 qazandılar. Bütün ifrat, ekstremist qüvvələr bu partiyada birləşdi. Daşnaqlar mülayim platformalarda dayanan partiyalar üzərində inamlı qələbə qazandılar və onların siyasəti mahiyyət etibarı ilə hakim teokratik yuxarı təbəqənin–Eçmiədzin katalikosunun siyasətinə çevrildi (4, I cild, 59). Partiyanın I qurultayı 1892-ci ildə Cenevrədə keçirildi. Burada 32 nəfərdən ibarət partiya fəalı iştirak edirdi. Qurultayda partiyanın birinci proqramı qəbul olundu. Proqramın maddələrində aşağıdakı məsələlər öz əksini tapmışdı: hərbi dəstələrin yaradılması, əhalinin silahlandırılması, xalqın inqilabı şüurunun möhkəm- ləndirilməsi, inqilabi komitənin yaradılması və onların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, silahlı üsyan, hökumət nümayəndələrinin qətlə yetirilməsi, hökumət binalarının yandırılması və terror (18, 234). Ümumilikdə, qeyd etmək lazımdır ki, XIX əsrin 80- 90-cı illəri Osmanlı imperatorluğu üçün son dərəcə sıxıntılı bir dövr olaraq qalırdı və hadisələrin sonrakı gedişatı Şərqi və Cənub - Şərqi Anadolu ərazilərini bürümüş erməni quldur dəstələrinin dinc əhaliyə qarşı fitnəkar təxribatları və toqquşmaları ilə xarakterizə olunurdu. Qondarma erməni soyqırımı faktların dili ilə 59 1.2. Avropa dövlətləri və Çar Rusiyası tərəfindən Şərqi və Cənub-Şərqi Anadolu bölgələrində erməni qiyamlarının törədilməsi və acı nəticələri (1880-1890) XIX əsrin 80-ci illərində Osmanlı imperiyasının Şərq və Cənub-Şərq bölgələrində müstəqil erməni dövləti yaradılması planının puça çıxmasından o qədər də narahatlıq hissi keçirməyən qərb dövlətləri, birmənalı olaraq öz milli maraqlarını müəllifi olduqları “erməni məsələsi”nə belə qurban vermək istəmirdilər. Əslində ermənilərin özlərinə də bəlli idi ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz nəhəng dövlətlər öz strateji maraqlarını təmin etmək məqsədi ilə “erməni məsələsi”ni gündəmə gətir- mişdilər. Buna görə də ermənilər öz strateji maraqlarına çatmaq naminə həmin dövlətlərin əlində “alət olma statusu”nu qoruyaraq təşkilatlanma mərhələsinə qədəm qoydular. Çünki yalnız həmin dövlətlərin bölgədə maraqlarının olduğu təqdirdə ermənilər öz dövlətlərini qurmaq üçün beynəlxalq müdafiəyə nail ola bilərdilər XIX əsrin 80-90-cı illərindən etibarən İngiltərə, Fransa və Rusiya arasında Osmanlı imperatorluğunu par- çalamaq, həmçinin Yaxın Şərqdə hegemonluq uğrunda mübarizə daha da dərinləşməkdə idi. Qərbin iri dövlət- lərinin qarşısında duran əsas məqsəd erməniləri maarif- ləndirmək, silah-sursat paylamaqla silahlandırmaq, silah- lı erməni dəstələri yaratmaqla Şərqi Anadoluda Osmanlı idarəçiliyinə qarşı qiyamlar təşkil etmək, bir sözlə Vilayəti-Sittə deyilən Şərqi Anadoluda qərbpərəst erməni Qondarma erməni soyqırımı faktların dili ilə 60 dövləti yaratmaq idi. Qiyamların törədilməsində həm ermənilər, həm də iri dövlətlər maraqlı idilər. Ermənilər ona görə maraqlı idilər ki, bu işi həyata keçirməklə Avropanın diqqətini “Erməni məsələsi”nə yönəltmək, islahatla bağlı sultan tərəfindən “konstruktiv” addımların atılmasını sürətləndirmək, bölgədə erməni əhalisini məskunlaşdırmaqla yetərsay üstünlüyə nail olmaq və nəticədə milli müqəddəratı təyin etmək. İri dövlətlərin isə əsas istədikləri tək şey sadəcə olaraq erməniləri “qabağa” verməklə qiyamlar təşkil etmək, bununla da bölgədə söz sahibinə çevrilmək idi. İngiltərə bu işə daha çox maraq göstərməklə yanaşı, eyni zamanda bu işin bir başa Londondan idarə edilməsi üçün paytaxtda İngilis- Erməni Komitəsini yaratdı (83, 92). Tarixi faktlar sübut edir ki, XIX əsrin II yarısından etibarən Şərqi Anadoluda erməni qiyamlarının törədil- məsi üçün heç bir səbəb yox idi. Bunu görkəmli türk tarixçisi Yusuf Halaçoğlu da bir daha tutarlı faktlarla təsdiq edir. O yazır: “Osmanlı torpaqlarında sosial, iqti- sadi, dini, siyasi və mədəni müstəqilliyinə nail olan və məmləkətin heç bir vilayətində kifayət qədər üstünlüyə sahib olmayan erməniləri ölkədə üsyanlara, qiyamlara sövq edəcək hökumətdən gələn hər hansı bir təzyiq möv- cud deyildi (107, 55)”. Avropa dövlətlərinin bir başa səyləri nəticəsində törədilmiş erməni qiyamlarının əsas məqsədinin nələrdən ibarət olduğunu türk tarixçisi Kamal Öke belə qiymətləndirir: “Komitəçilər fikirləşir- dilər ki, ermənilərin Şərqi Anadoluda terror hərəkətləri müsəlman əhalisinin cavab zərbələrinə səbəb olacaq və Qondarma erməni soyqırımı faktların dili ilə 61 milli münaqişələr baş verəcəkdir. Türkiyə hökumət or- qanlarının sabitlik yaratmaq tədbirlərini komitəçilər Avropada “soyqırımı” kimi təbliğ edəcək və iri dövlətləri qan tökülməyə son qoymağa çağıracaqlar. Böyük güclər bir daha belə hallar baş verməsin deyə, Osmanlı dövlətini ermənilərin xeyrinə bəzi islahatlar keçirməyə məcbur edəcəklər. İslahat yolunda atılmış hər bir addım ermə- niləri muxtariyyətə yaxınlaşdıracaqdır (40, 36). Nəticədə, düşünülmüş şəkildə 1880-ci ildən başla- yaraq, Türkiyənin ermənilər yaşayan vilayətlərində qi- yamlar, qanlı ixtişaşlar baş verir. Qiyamlar təsadüfi ol- mayan ardıcıllıqla baş verirdi. Sistemli sürətdə iğtişaşlar yaranır və asayişi bərpa etmək üçün onları yatırmaq cəhdləri dərin nifrət yaradırdı. Məlum olduğu kimi, 1880-1890-cı illər ərzində erməni qiyamları elə də kütləvi hal almasa da 1890-cı il iyun ayının 20-də baş vermiş Ərzurum olayından sonra ixtişaşlar kütləvi hal almağa başladı (19, 48). Nəzərə almaq lazımdır ki, Ərzurum ərazisi Şərqi Anadoluda ya- şayan ermənilərin ən çox təşkilatlandığı yerlərdən biri idi. Bu ərazidə qiyamların təşkil edilməsi qərarı İstanbulun Yedikulədə yerləşən erməni xəstəxanasında müəyyənləşdirilmiş və tərtib edilmiş plan dərhal Ər- zuruma göndərilmişdir. Qiyama erməni Gerekçiyan və Poqos rəhbərlik edirdilər. Osmanlı hökumətinə, eyni zamanda Ərzurum valisi Semih Paşaya Rusiyadan gətirilən silah-sursatın Ər- zurumda yerləşən Sanasaryan Ruhban məktəbində və kilsədə gizlədildiyi xəbəri verildikdən sonra hökumət Yüklə 417,36 Kb. Dostları ilə paylaş:
|