Cəlal Abdullayev
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
161 Zamanın gərdişi dolanar gedər, Hər dövr bir yeni şey tələb edər. Çalınar, dillənər köhnə havalar, Təzədən yeni bir hava yaranar, Təzə şairlər də belə yaranar, Köhnə tarixləri təzələr onlar. C.Cabbarlı yaradıcılığına diqqətlə yanaşanda böyük dramaturqun həmişə yüksələn xəttlə inkişaf edən dramaturgiyasında «1905-ci ildə» pyesindən sonra müəyyən bir eniş, «Dönüş»də isə qismən də olsa, bir tənəzzülə rast gəlirik. Təsadüfi deyildir ki, ədib son əsərini «Şikəst övlad» adlandırmışdı. Bizcə, bunun başqa səbəblərlə yanaşı, bir səbəbi də məhz dramaturqun romantikadan nisbətən uzaqlaşması ilə izah olunmalıdır. Fikrimizi, hisslərimizi cilvələndirən bütün romantik əsərlərinin təbii inkişafı, xüsusilə, realizm istiqamətində inkişafı bizi «Sevil» əsərinə gətirib çıxardı və bu əsərdə sanki sənətkarın öz romantik görüşlərinin xəsisliklə ifadəsi istər-istəməz bizi məyus edir. Lakin xoşbəxtlikdən burada da sənətkar sövq- təbii qalib gəlir. Heç olmasa, əsərin finalında birdən- birə yenə də romantika ilə qarşılaşmalı oluruq. Bu, balaca Gündüzün sözləri ilə əlaqədardır. Gündüz əlindəki təyyarə modelini göstərərək deyir: Mən sabah dünya səyahətində də yol başına bütün cocuqlardan tez çatacağam. Mən daha gəmi ilə getməyəcəyəm, bununla gedəcəyəm, bununla! 162 Mən daima irəliyə doğru gedəcəyəm – Marsa, Yupiterə, sonsuz fəzalara doğru gedəcəyəm. 1 Deməli, romantika bütün realist əsərlərdə belə arzu olunacaq bir keyfiyyətdir! Böyük şairimiz S.Vurğun doğru deyibdir: Qanadsız bir böcək uçmaz, sürünmək qurda adətdir. Romantika sənətkarın qələmə aldığı əsərlərin təkcə mayasında, məzmununda deyil, bəzən təsvir vasitələrində də özünü büruzə verə bilər. Məsələn, «Dönüş»də Qüdrət Arslanla Gülsabahın mükalimə- sinə diqqət edin: «Qüdrət Arslan» – Yeni insanların mahnısını mən belə təsəvvür edirəm: Mənim yarım bir gözəldir, Altun kimi saçı var; Mirvaridən sırması var, Göy zümrüddən tacı var. Gülsabah – Altun saç... çeynənmiş obrazdır. Həp də tacir təbiridir. Bu günün təbiri deyildir. Qüdrət Arslan o biri bəndi oxuyur: Mərmər kimi ağ döşündə Al yaqutdan düyməsi, Şahanə bir baxışı var, Məftun edər hər kəsi... 1 C.Cabbarlı. Əsərləri, 1-ci cild, Bakı, 1968, s.402 163 Gülsabah – Əvvələn, sənin gəlinin zərgər qızına bənzəyir. Atasının bütün daş-qaşını oğurlayıb yar-ya- xasına sancmışdır. Sonra şahanə baxış da bu günün təbiri deyildir. Qüdrət – Sən də lap döndün bir para adamlara. Bəs nə yazım? Yazım, dvornikanə baxışın, ya da biçinçiyanə baxışın? Gülsabah – Bilmirəm! Qüdrət – Sonra... Göydə uçan durnalara Kağız yazıb verərəm, Sevdiyimə yetirsin. Yazda bitən çiçəklərlə gözəl bir at bəzərəm Getsin gəlin gətirsin. Hə, buna ki sözün yoxdur? Gülsabah – Sən, Qüdrət, əsrin can damarını axtarırsan... o hər halda burada deyildir. Yeni insanların idealı bu deyildir. Məsələn: Radio verən dalğalara Sözlərimi deyərəm Sevdiyimə yetirsin. Göydə uçan aeroların Qanadların bəzərəm Səni gəlin gətirsin». Yeni insan belə düşünə bilər, onun arzuları belə təzahür edər. Bu da son hədd deyildir. Həyat hərəkət- 164 dir, dialektikanın sonu yoxdur. Deməli, romantika üçün zəfərlərlə dolu həyatımız, geniş göylərimiz, nə- hayətsiz arzularımız vardır. Böyük dramaturq deyirdi: «Bizim quruluşumuzun misli bərabəri yoxdur». Cab- barlı sənətinin romantik pafosunu hamıdan gözəl duyan S.Vurğun yazmışdır: Bir həqiqət, bəlkə canlı bir xəyal kimi, Vüqarlıdır Cabbarlının söz ülviyyəti. Uçsun Vətən göylərində bir qartal kimi Xalqımızın böyük qəlbi, böyük sənəti. Romantik ədəbi qəhrəmanlar. C.Cabbarlının romantik axtarışları onun yarat- dığı qəhrəmanlarla reallaşır, təsbit edilir. Məhz bu eh- tiraslı surətlərin timsalında böyük sənətkarın nəyə nail olduğu, hansı uğurlar qazandığı oxucu və tamaşaçıla- ra, xüsusilə də tədqiqatçılara aydın və aşkar olur. Bu mülahizələri sübut etmək üçün yenə də bizim istinad edəcəyimiz material müəllifin öz əsərləri və onlarda iştirak edən romantik surətlərdir. C.Cabbarlının romantikasının özü də iki mənbə- dən, qaynaqdan nəşət edirdi: onlardan biri doğma folklorumuz və klassik ədəbiyyatımızdırsa, digəri isə dünya və xüsusilə, Qərb ədəbiyyatıdır. Azərbaycanın böyük tənqidçisi, cavan ikən repressiyaya uğramış Əli Nazim «Cəfər Cabbarlının yaradıcılıq yolu» adlı məqaləsində bu xüsusiyyətin ikinci tərəfini, əsasən, düzgün qiymətləndirərək yazmışdı: «Hər iki əsərdə («Aydın» və «Oqtay Eloğlu» əsərləri nəzərdə tutulur– 165 Ə.N.) Cabbarlı Şillerçidir». Tənqidçi sözünə davam edərək deyir: «Cabbarlının bu əsərlərdə hər zaman Şillerə müraciəti, hətta Şillerin «Qaçaqlar»ından bütün bir səhnənin «Oqtay Eloğlu»ya əlavəsi təsadüfi deyildir. Şillerin tendensiyalı olsa da, sentimental romantizmi bütün xüsusiyyətləri ilə bərabər bu pyeslərdə əsas üslubi istiqaməti təşkil edir. Onlar dövr ruhunun əsas borusudurlar. Aydın və Oqtay müba- rizəçi deyil, bəlkə fikir carçısıdırlar. Hər iki pyes xita- bətçilik, ritorika, aforizmlərlə doludur». Ə.Nazimin xarakteristikasını tamamilə qəbul et- məklə yanaşı onu da deyək ki, elə ondakı «ritorika və aforizmlər» də yersiz deyildir, onların da müsbət mənası vardır. Romantikaya səmimi münasibət böyük sənətkara imkan verirdi ki, bu ədəbi priyomun vasitəsilə qəhrə- manlarının daxili dünyasını, xəyal aləmini, sevinc və kədərini lazımınca canlandırmağa nail olsun. Ədibin ilk, bəlkə də sütül əsərlərindən biri olan «Solğun çiçəklər»də insaf, vicdan, insaniliyin hələ tamam yox olmadığı təbii anlar Bəhramı tutduğu əməldən peşi- man edərək sarsıdır, onu çılğınlaşdırır, dəlilik dərəcə- sinə gətirir. Gecə yuxularında sayıqlayaraq, özünün daxili monoloqunu söyləyir: «Ax yenə kimsən? Mələkəl-mövtmusan? Əzrailsənmi? Gəl, gəl, al canım, bu əzablardan xilas olum!.. Mənim həbibim! Gəl, gəl, gəl, al canım! Ox,...indi tanıdum! Sara, sənmisən? Gəl. Gəl yanıma! Sara gəl!» Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|