Çobanoğulları Uc Beyliği Dönemine Ait Yeni Bulunmuş…
83
Hôyî olduğu tespit edilmiştir. Hasan, ilk eğitimini Hoy’da almış, daha sonra
ise (en geç 1253 yılında) ailesi ile birlikte Anadolu’ya, Konya’ya
yerleşmiştir. Dönemin aydınlarından biri olan babasının sayesinde iyi bir
eğitim görmüş bulunan Hasan el-Hôyî, Konya’daki ikametinin ve eğitim
hayatının ardından bir süre Sivas’ta çalışmış, daha sonra ise muhtemelen
Yavlak Arslan’ın Tebriz dönüşünde ona katılarak Kastamonu’ya yerleşmiş
(1284) ve Çobanoğulları sarayında münşî olarak görev yapmaya başlamıştır.
Moğol istilasının zor dönemlerinde Yavlak Arslan’ın ilim ve irfan ehlini
desteklediği ve onları Kastamonu’da kendi himayesi altına aldığı göz önünde
tutulursa, Hasan el-Hôyî’nin yaşamak ve çalışmak için Kastamonu’yu tercih
etmesi çok iyi anlaşılır.
6
el-Hôyî’nin Kastamonu ile olan bağlantıları konusunda Z. V. Togan
dikkat çekici tespitlerde bulunmuştur: “Arapça ve Farsçanın fasih dîvân
dilini ve her ikisinin edebiyatını mükemmel bilen bu müellif, Selçuklular ve
İlhanlılar devrinde Anadolu’da inkişaf etmiş olan İslâm medeniyetini
Kastamonu’da lâyıkiyle temsil etmiştir”.
7
Hayat hikâyesine bakılırsa, onun Yavlak Arslan’ın oğlu Nasreddin
Mahmud Bey zamanında da bir süre Kastamonu’da ikamet ettiği
varsayılabilir. Bir iddiaya göre el-Hôyî, 709 / 1309 yılında hâlen hayatta idi.
8
Bu ilim adamının Kastamonu’da iken vefat etme ihtimali elbette vardır. Ona
ait bir kabir veya türbenin izlerini öncelikle Kastamonu’da aramak icap eder.
el-Hôyî, bazı kaynaklarda Muzafferî nisbesiyle anılmıştır ki bu
nisbenin, yukarıda zikri geçen Muzaffereddin Yavlak Arslan’ın isminden
alındığı bellidir. Buna ilaveten el-Hôyî, şiirlerinde Hüsâm mahlasını
kullanmıştır. el-Hôyî tarafından telif edilmiş eserlerden yazılış tarihleri belli
olanların 1285 ilâ 1291 yılları arasına tekabül ettiği görülüyor. Bazı
araştırmacılar, el-Hôyî’nin yedi eser kaleme aldığını öne sürmekte ve bu
eserleri şöyle sıralamaktadırlar: 1. Nüzhetü’l-Küttâb ve Tuhfetü’l-Ahbâb; 2.
Kavâ‘idü’r-Resâ’il ve Ferâ’idü’l-Fezâ’il; 3.
Gunyetü’l-Kâtib ve Münyetü’t-
Tâlib; 4.
Rüsûmu’r-Resâ’il ve Nücûmu’l-Fezâ’il; 5.
Nasîbü’l-Fityân ve
Nesîbü’t-Tibyân; 6.
Tuhfe-i Hüsâm; 7.
Mültemisât.
9
Müellifin bu yedi
6
el-Hôyî’nin hayatı hakkında bkz.: T. Yazıcı, “Hûî, Hasan b. Abdülmü’min”, TDV. İA,
C.18, (1998), s.311-312; C. Yakupoğlu ve N. Musalı, "Beylikler Döneminde
Kastamonu'da Çalışmış İki Azerbaycanlı Bilgin: Hasan el-Hôyî ve Fethullah eş-Şîrvânî", I.
Milletlerarası Türkiye – Azerbaycan Sempozyumu Bildirileri, Kastamonu Üniv. Yay.,
2016, s.681-692.
7
Z. V. Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981, s.325.
8
A. R. Z. Karagözlü, “Mecmû‘a-i Âsâr-ı Hüsâmeddîn-i Hôyî”, Kitâb-ı Mâh: Edebiyyât ve
Felsefe, No. 46-47, Tahran 1380, s.42.
9
Ş. Hasanzâde, “Derbâr-ı Edebî-yi Âl-i Cûpân (Selcûkî) ve Hüsâmeddîn-i Hôyî: Mebde’-i
Mültemisât-ı Şiirî”,
Bahâristân-ı Suhan, IX/22, Tâbistân-ı 1392, s.51.
C. YAKUPOĞLU ve N. MUSALI
84
eserden oluşan külliyatı, Suğra Abbaszâde tarafından 2000 yılında Tahran’da
neşredilmiştir.
10
el-Hôyî’ye ait olduğu belirtilen belli başlı eserler aşağıda
sırasıyla tanıtılmıştır.
İsmi yukarıda zikredilen eserlerden ilk dördü genelde Farsça olup, inşâ
risalesidirler.
11
el-Hôyî’nin Nasîbü’l-Fityân isimli eseri Arapça – Farsça,
Tuhfe-i Hüsâm başlıklı eseri ise Farsça – Türkçe manzum sözlüklerdir.
İsmini andığımız son eser, Bakü’de ve Tahran’da yayınlanmıştır.
12
Mütlemisât’a gelince, bu, el-Hôyî’nin çeşitli iltimasları konu eden
şiirlerinden oluşturmuş olduğu manzum bir mecmuadır.
13
Bunların yanı sıra ismi geçen müellifin zamanımıza ulaşmamış olan
Farsça bir şiir divanının
14
ve X. yüzyılın sonlarında Taberistan hükümdarı
Şervîn’in oğlu Merzübân’ın yazmış olduğu bir ahlak kitabını yorumladığı
Merzübânnâme Şerhi adlı eserinin daha olduğu bilinmektedir.
15
Sözünü
ettiğimiz yazara ait olan
Farsça Aruz Risalesi’nin nüshaları günümüze
ulaşmışsa da, daha yayınlanmamıştır.
16
el-Hôyî’nin Kenzü’l-Letâif isimli
diğer bir inşâ risalesinin de bulunduğu iddia edilmişse de,
17
adı geçen eserin
zamanımıza ulaşmış olan nüshalarında yazarının ismi Ahmed b. Ali b.
Ahmed olarak zikredilmektedir.
18
10
Hüsâmeddîn Hasan b. Abdülmü’min Hôyî, Mecmû‘a-i Âsâr (mukaddime, tashîh ve tahkîk:
S. Abbaszâde), Mîrâs-ı Mektûb, Tahran 1379; Bu kitap hakkında eleştirel bir tanıtım yazısı
için bkz.: Karagözlü, “Mecmû‘a-i Âsâr-ı Hüsâmeddîn-i Hôyî”, s.42-43.
11
el-Hôyî’nin inşâ risaleleri konusunda ayrıntılı bilgi için bkz.: O. Turan: Türkiye
Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, TTK, Ankara 1988
, s.172-184; el-Hôyî,
Gunyetu’l-Kâtib ve Munyetu’t-Tâlib; Rusûmu’r-Resâ’il ve Nucûmu’l-Fazâ’il, Haz. A. S.
Erzi, TTK, Ankara 1963; Z. A. Şerbînî: “Gunyetü’l-Kâtib ve Münyetü’t-Tâlib” ve
“Rüsûmu’r-Resâ’il ve Nücûmu’l-Fezâ’il” li’l-Hasan b. Abdülmü’min el-Hôyî: derâse ve
tercüme, Külliyyetü’d-Derâsâtü’l-İnsâniyye, No. 19 (2001), s.385-480; el-Hôyî:
“Rüsûmu’r-Resâ’il ve Nücûmu’l-Fezâ’il”, be kûşiş-i M. Grignaschi, Ferheng-i Îrân-zemîn,
No. 28, Zimistân-ı 1368, s.104-135; M. Grignaschi: “L'administration des Saljuqiyan-i
Rum d'apres les Rosum al-Rasail de Hasan-i Khoi”, Ferheng-i Îrân-zemîn, No. 28,
Zimistân-ı 1368, s.338-351.
12
Hôyî, Tuhfe-i Hüsâm, Haz. T. Elesgerova ve C. Sadıgova, Elm Neşriyatı, Bakü 1996;
Hôyî,
Tuhfe-i Hüsâm, Mukaddime, tahşiyye ve bâznevîsî: H. M. Sadîk ve P. Z. Şahmeresî,
İntişârât-ı Tekdireht, Tahran 1389. Bazı araştırmalarda Tuhfe-i Hüsâm, Hüsâm b. Hasan el-
Konevî’ye atfedilmektedir. Bkz.: Y. Öz, “Tuhfe-i Vehbî Şerhleri”, İlmî Araştırmalar, Sayı:
5, İstanbul 1997, s.219; P. Ölker, “Klâsik Edebiyatımızda Manzum Lügat Geleneği ve
Mahmudiyye”, Turkish Studies, Vol. 4/4, Summer 2009, s.875.
13
Hasanzâde, “Derbâr-ı Edebî-yi Âl-i Cûpân…”, s.47-64.
14
Bkz.: Yazıcı, “Hûî, Hasan b. Abdülmü’min”, s.312.
15
C. Beşerî, “Kitâb ve Kitâb-pejûhî (pâberg-i 6)”, Âyine-i Pejûheş, XXI/124 (1389), s.53-55.
16
Beşerî, “Kitâb ve Kitâb-pejûhî”, s.55.
17
Kâtib Çelebi, Keşfüz-Zunûn, Çev. R. Balcı, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2015, C. III,
s.1210.
18
Balıkesir İl Halk Ktp., Nr. 641, v.6a; ayrıca risalenin Tahran nüshası da Ahmed b. Ali b.
Ahmed adlı müellifin adına kayıtlıdır: Tahran Melik Milli Ktp., Nr. 1196/4;
http://www.malekdlib.org/UI/Search/BasicSearch.aspx?PageNo=1 (14.11.2017)