Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 14,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- İSLAMIN AZƏRBAYCANA GƏLİŞ TARİXİ Elnur MUSTAFAYEV
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1681
Mingəçevirkabel, Azərelektoizolyasiya və s. yeni zavodların yaradılması və yenidən qurulması həyata keçirilən enerji proqramının tərkib hissəsi idi. Əlbəttə ki, bəhs olunan dövrdə DRES kimi bu və ya digər enerji obyektlərinin istifadəyə verilməsinin əhəmiyyətini və mahiyyətini sovet planlı təsərrüfatının məhdud şəbəkəli pəncərəsindən baxmaqla real qiymətləndirmək və dəyərləndirmək əksəriyyət üçün mümkünsüz idi. Lakin H.Əliyev bu layihənin reallaşmasını həyata keçirməklə milli energetikamızın yaradılması və bü günki, inkişaf səviyyəsinə çatdırılması üçün böyük əməli işin siyasi müəllifi oldu. Təkcə respublikamızın deyil bütün Cənubi Qafqazın ən böyük istilik stansiyası olan Azərbaycan DRES-də hal-hazırda hər birinin gücü 300 MVt olan 8 blok fəaliyyət göstərir. Məhz bu stansiyanın fəaliyyəti bu gün müstəqil respublikamızın enerji təhlükəsizliyinə qarşı bir səddir.
İSLAMIN AZƏRBAYCANA GƏLİŞ TARİXİ Elnur MUSTAFAYEV Akademik Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu elnur.mustafayev88@mail.ru AZƏRBAYCAN Qədim dövrlərdən bəri müxtəlif mədəniyyətlərin və dinlərin beşiyi olan Azərbaycan xüsusi ilə səmavi və qeyri-səmavi dinlərin yayıldığı bölgələrdən biri olmuşdur. Qeyd etmək yerinə düşər ki, rəngarəng mədəni və dini inancları ilə zəngin olan Azərbaycan yəhudilərin, xristianların, müsəlmanların və zərdüştlərin yaşadığı və fəaliyyət göstərdiyi nadir ərazilərdən olması ilə seçilmişdir. Sübut olaraq Azərbaycanda yerləşən təxminən 1700 ilə yaxın tarixi olan Alban Apostol Avtokefal kilsəsini, müxtəlif ərazilərdə yerləşən yəhudilərə məxsus sinaqoqları, müsəlmanlara məxsus ibadət mərkəzi olan məscidləri və zərdüştlərin tapındığı atəşgahları misal göstərmək olar. VII əsrdə Ərəbistan yarmadasında işıq üzü görən İslam dini az müddətdə 23 il ərzində möhkəmlənərək sürətlə Ərəbistan ərazilərinə yayıldı. İslamdan əvvəl mərkəzləşmiş bir dövlətin mövcud olmadığı Ərəbistan yarmadasında idarəçilik müxtəlif qəbilələrin və zəngin insanların əlində cəmləşmişdi. Məkkə şəhərində hakimiyyət Qureyş tayfasının müxtəlif qəbilələri arasında bölünmüşdü ki, bir çox hallarda hakimiyyətin bölünməsi məsələsində narazıçılıqlar, aralarında əlaqələrin pozulmasına və münaqişələrə səbəb olurdu. Hicaz bölgəsinin ikinci ən böyük şəhəri olan Yəsribdə isə Ovs və Xəzrəc qəbilələri arasındakı düşmənçilik və mənfi münasibətlər vahid idarəçiliyin qurulmasına imkan vermirdi. İslamın gəlişindən sonra Məhəmməd peyğəmbərin apardığı təbliğatlar nəticəsində qəbilələr arası düşmənçiliyə və müharibələrə son qoyularaq tam vahid mərkəzləşdirilmiş dövlətin qurulması mümkün oldu. Miladi VI əsrin sonları və VII əsrin əvvəllərində Bizanslılarla Sasanilər arasında olan uzun müddətli müharibələr hər iki dövlətin zəifləməsinə səbəb olmuş və İslam fəthləri üçün münbit bir şərait yaranmışdı. Birinci xəlifə Əbu Bəkrin hakimiyyəti illərindən (632-634) başlayan islam fütuhatı Ömər ibn əl-Xəttab (634-644) və Osman ibn Əffanın (644-656) hakimiyyəti dövrünə qədər davam etmişdir. Ömər ibn əl-Xəttabın hakimiyyəti illərində İslam dövlətinin ərazisi 2251000 km²-ə çatırdı. Bizans və Sasani arasında gedən müharibələr Azərbaycanda vəziyyəti gərginləşdirmiş və bu iki dövlətdən asılı vəziyyətə salaraq sosial-iqtisadi problemlərə yol açmışdı. Sasani imperatoru II Xosrovun Bizanslılarla apardığı müharibələr nəticəsində I İrakli hərbi əməliyyatlarda uğur qazanaraq Azərbaycan da daxil olmaq şərti ilə Zaqafqaziyanın böyük bir hissəsini işğal etmişdi. Lakin İslam fəthləri ilə Azərbaycanda istiqrar və sosial rahatlıq bərpa olmuş və uzun müddət gedən dağıdıcı müharibələr sona çatmışdı. Müsəlmanların Azərbaycana ilk gəlişi ikinci xəlifə Ömər ibn əl-Xəttabın hakimiyyətdə olduğu illərdə baş vermişdi. Azərbaycan Ömər ibn əl-Xəttabın fəth siyasətində əhəmiyyətli yer tutan ərazilərdən biri idi. Həmin dövrdə müsəlmanların dəniz müharibələri sahəsində təcrübələri olmadığı üçün Qara və Xəzər dənizlərini aşmaq maneə törətdiyindən, şimala doğru irəliləmək üçün Azərbaycan ərazisi strateji mövqe baxımından əhəmiyyətli rol oynayırdı. Müsəlmanlarla Sasani imperiyası arasında baş verən Qadisiyyə və Nihavənd döyüşləri İslam dininin İran, Azərbaycan və Xəzəryanı ölkələrdə yayılmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir. Bir çox tarixçilər müsəlmanların Azərbaycana gəlişini hicri 18-22-ci, miladi 639-643-cü illər arasında olduğunu qeyd etmişdirlər.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1682
636-cı ildə baş verən Qadisiyyə savaşında müsəlmanlar qalib gələrək İrana doğru olan qapını aça bildilər. Qadisiyyə döyüşü nəticəsində müsəlmanlar Dəclə çayını keçərək Mədain şəhərinə daxil olmağı bacarmışdırlar. Müsəlmanların əlinə Sasani Kisrasına məxsus bir çox mal, xəzinə və qiymətli bəzək əşyaları keçmişdi. Üç gün davam edən müharibədə Sasanilər tərəfindən iştirak edən Alban hökmdarı Varaz Qriqorun oğlu Cavanşir göstərdiyi qəhrəmanlığa görə III Yezdigərd tərəfindən qiymətli hədiyyələrlə təltif olunmuşdur. Bir neçə il Cavanşirin başçılığı altında Sasaniləri dəstəkləyən Alban döyüşçüləri Sasani İmperiyasının məğlubiyyətinin qaçılmaz olduğunu gördükdə, daha sonralar öz ölkələrinə qayıtmışdırlar. Müsəlmanlar Mədain şəhərini ələ keçirtdikdən sonra bu ərazidə bir müddət qaldılar. Bu müddət ərzində III Yezdigərd ordu toplayaraq Cəlula şəhərinə doğru göndərir və bunun müqabilində müsəlmanlar Haşim ibn Ütbə ibn Əbi Vəqqasın başçılığı altında həmin şəhərə doğru istiqamətlənirlər. 638-ci ildə baş verən Cəlula döyüşündə müsəlmanlar qalib gələrək zəifləmiş Sasani İmperiyasına bir daha ağır zərbə vurdular. Cəlula müharibəsindən sonra III Yezdigərd Rey, İsfahan, Həmədan və sairə şəhərlərin əhalisi ilə məktublaşaraq yeni bir ordu yığmağa nail olur. Bu hadisədən xəbərdar olan müsəlmanlar Hüzeyfə ibn əl-Yəmaninin başçılığı altında Nihavənd şəhərinə doğru istiqamətlənirlər. 642-ci ildə baş verən müharibədə müsəlmanlar bir daha qalib gələrək Sasani İmperiyasının toplaya biləcəyi son ordusunu məğlub edirlər. “Fəthlər fəthi” adı verilən Nihavənd döyüşündən sonra İran, Azərbaycan və Şimal ərazilərinə doğru yol açılır. Müsəlmanlar daha sonra geostrateji əhəmiyyətə malik “Babul-əbvab” adlanan Dərbənd şəhərinə irəliləmək üçün ilk olaraq Muğan ərazisini ələ keçirmək niyyətində idilər. 643-cü ildə Bukeyr ibn Şəddad başçısı olduğu ordu ilə tam qələbə qazanaraq Muğan vilayətinə sahib olur və əhalini cizyə vergisinə təhkim edərək şimala doğru hərəkət edir. Muğanın fəthindən sonra Bukeyr ibn Abdullah Xəzər sahili ilə hərəkət edərək 643-cü ilin sonlarında Dərbənd şəhərinə çatır. Ömər ibn əl-Xəttab 645-ci ildə vəfat etdikdən sonra xilafətin başına keçən Osman ibn Əffanın (645-656) hakimiyyəti illərində də fəth siyasəti davam etdirilərək Azərbaycan ərazisində yerləşən Bərdə, Naxçıvan, Beyləqan, Qəbələ, Şəki və başqa şəhərlər ələ keçirilir. Əli ibn Əbu Talibin (656-661) hakimiyyəti dövründə xilafətdə bəzi daxili narazıçılıqlar və üsyançı qüvvələrin baş qaldırması fəth hərəkatının sona çatmasına səbəb olmuşdur. Əli ibn Əbi Talibin Osman ibn Əffanın bölgələrə təyin etdiyi valiləri dəyişməsi, Müaviyə tərəfdarlarını bir daha qızışdıraraq açıq müharibəyə girməyə sövq etmişdir. Əli ibn Əbi Talibin Azərbaycanla bağlı ilk münasibəti vali təyin etməklə başlayır. Bu ərazilərə vali olaraq Azərbaycanın idarəçiliyində əvvəllər əhəmiyyətli rol oynayan Əşəs ibn Qeys təyin olunur və o, əhalini xəlifəyə beyət etməyə dəvət etməklə işə başlayır. Bir çox danışıqlardan sonra Azərbaycanda yaşayan müsəlmanlar Əşəsin başçılığı ilə Əli ibn Əbi Talibə beyət edirlər. Beləliklə bu dövrdə Azərbaycan əhalisi Əli ibn Əbi Talibi xəlifə olaraq tanımış və onun tərəfində yer almışdır. Bu dövrdə fəthlər müşahidə olunmasa da Əli ibn Əbi Talibin əmri ilə Azərbaycanda islami elmlərin tədris olunması və islamın yayılması danılmaz bir faktdır. Azərbaycanın daha sonra İslam aləmində elm mərkəzinə çevrilməsinin əsasını Əli ibn Əbi Talibin apardığı siyasətin nəticəsində olmuşdur. VIII əsrdə Azərbaycan ərazilərində hakim dinə çevrilən İslam dini bu regionda yaşayan xalqların dini, mədəni, iqtisadi və siyasi həyatına müsbət təsir göstərərək xalqın formalaşmasına və dövlətçilik ənənələrinin möhkəmlənməsinə bir başa təsir göstərmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan intibah dövründə XI-XIII əsrlərdə və daha sonralar İslam mədəniyyətinin formalaşmasına və inkişaf etməsinə səbəb olan böyük töhvələr vermişdir. Belə ki, müxtəlif dini və rasional elmlərin sistemləşdirilməsində və inkişaf etdirilməsində azərbaycanlı alimlərin əvəzsiz rolu olmuşdur. Azərbaycan ərazilərində Quran təfsiri, kəlam, hədis, fiqh, əxlaq dilçilik sahəsi ilə bağlı sərf, nəhv, bəlağət həmçinin fəlsəfə və məntiq kimi rasional-əqli elmlərdə yüzlərlə alimlər yetişmiş və dəyərli əsərlər yazmışdırlar.
Yüklə 14,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|