37
FƏTƏLİ XAN XOYSKİ
FƏTƏLİ XAN
XOYSKİ
(1875 – 1920)
G
örkəmli siyasi və ictimai xadim
Fətəli xan Xoyski 1875-ci ilin de-
kabrın 7-də Şəki şəhərində ana-
dan olub. O, ilk təhsilini Gəncə klassik
gimnaziyasında, sonradan isə Moskva
Universitetinin hüquq fakültəsində alıb.
Universitet təhsilini başa vurduqdan
sonra Gəncə, Suxumi, Batum və Kutaisi
dairə məhkəmələrində müxtəlif və-
zifələrdə çalışıb. O, İkinci Dövlət Duması-
nın üzvü seçilib.
1918-ci ilin Mayın 28-də Azərbaycan
Milli Şurası Azərbaycan Cümhuriyyəti-
nin yaradılması haqqında qərar qəbul
edərək ilk Hökumətin təşkilini Nazirlər
Şurasının Sədri F.X.Xoyskiyə tapşırıb. O,
bu Hökumətdə həm də Daxili İşlər naziri vəzifəsini icra edib.
F.X.Xoyski 1918-ci ilin dekabrın 26-da təşkil olunan Hökumət kabinetində
də Nazirlər Şurasının Sədri və Xarici İşlər naziri vəzifəsini icra edib.
O, N.Yusifbəylinin yaratdığı Hökumət kabinetində (24.12.1919 – 01.04.1920)
Xarici İşlər naziri vəzifəsini yerinə yetirib.
1920-ci ilin aprelin 27-də Azərbaycan Rusiya bolşevikləri tərəfindən işğal
edildikdən sonra F.X.Xoyski Gürcüstana gedib, orada 1920-ci ilin iyunun 19-
da bolşeviklərin əli ilə erməni terrorçusu tərəfindən arxadan atılan güllə ilə
öldürülüb. Məzarı Tifl isdə Botanika bağı ərazisindəki müsəlman qəbiristanlı-
ğındadır.
CÜMHURİYYƏT QURUCULARI
38
NAZİRLƏR ŞURASININ SƏDRİ
Fətəli xan Xoyski 1875-ci ilin 7 dekab-
F.X.Xoyski gənclik illərində
rında (noyabr ayının 25-də) Şəki şəhərində
anadan olmuşdur. Fətəli xanın atası İskəndər
xan əslən Cənubi Azərbaycanın Xoy şəhərin-
dəndir. Onların soyadları da buradan götürü-
lüb
1
.
F.X.Xoyski əvvəl Gəncə klassik gimnazi-
yasını, 1897-ci ildə isə Moskva Universitetinin
hüquq fakültəsini 1-ci dərəcəli diplomla bitir-
mişdir. O, həmin ildə Yelizavetpol dairə məh-
kəməsi yanında kiçik məhkəmə məmuru
vəzifəsinə təyin edilmişdir. F.X.Xoyski 1907-ci
ildə Kutaisidə, Zuqdididə, Suxumidə, Yekate-
rinodar şəhərində məhkəmə sistemində ça-
lışmışdır.
F.X.Xoyskinin ictimai-siyasi fəaliyyətinin
əsas dövrü 1907-ci ildən başlanır. O, həmin ildə Yelizavetpol quberniyasından
2-ci Dövlət Dumasına üzv seçilərək buradakı müsəlman deputatları fraksiyasına
daxil oldu (qeyd edək ki, F.X.Xoyski Kadet Partiyasının üzvü idi).
F.X.Xoyski Dumadakı çıxışlarında hökumətin aqrar məsələlərə dair ayrıseçki-
lik və köçürmə siyasətini kəskin tənqid edirdi.
1907-ci ilin mayın 18-də F.X.Xoyskinin də iştirak etdiyi 173 deputatın imzası ilə
Rusiyada milli, dini fərqlərə görə vətəndaşların siyasi və mülki hüquqlarını məh-
dudlaşdıran qanunların ləğv olunması haqqında Dövlət Dumasına qanun layihəsi
təqdim edildi. Həmin qanun layihəsində Rusiya vətəndaşlarının hüquq bərabər-
liyi, daimi yaşayış üçün yer seçmə azadlığı, dövlət və ictimai xidmət sahələrində
bərabərlik, şəxsiyyət toxunulmazlığı, söz və mətbuat azadlığı, təhsil hüququ tələb
olunurdu. 1907-ci ilin iyun ayının 3-də II Dövlət Dumasının buraxılması haqqında
çar manifesti elan olunduğundan layihə müzakirəyə çıxarılmadı.
F.X.Xoyski bu hadisədən sonra məhkəmə sistemində çalışdı, 1913-cü ilə
qədər Yelizavetpolda andlı iclasçı kimi fəaliyyət göstərdi. Elə həmin ildən Ba-
kıya köçüb burada dairə məhkəməsində andlı iclasçı olaraq fəaliyyətini davam
etdirdi.
1
Fətəli xan Xoyski. Həyat və fəaliyyəti (sənəd və materiallar). B., 1998, s.4.
FƏTƏLİ XAN XOYSKİ
39
F.X.Xoyski (əyləşənlərdən soldan birinci) Rusiya Dövlət Duması üzvləri
arasında (sağdan birinci isə Xəlil bəy Xasməmmədovdur), 1907-ci il.
O, fəaliyyəti-
nin Bakı döv-
ründə şəhərin
ictimai və mə-
dəni həyatında,
burada yaradıl-
mış xeyriyyə cə-
m i y y ə t l ə r i n i n
də işində fəal
iştirak edirdi.
1 9 1 7 - c i
ildə Rusiyada
baş verən Fev-
ral-Burjua inqi-
labından sonra
F.X.Xoyski ciddi
siyasi fəaliyyətə
başladı. O, Bakıdakı Milli Müsəlman Şurası Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsinin üzvü
seçildi. O,1917-ci ilin aprelin 15-20-də Bakıda keçirilən Ümumqafqaz Müsəlman-
ları qurultayında iştirak edib təşkilatçılardan oldu
2
.
1917-ci ilin noyabrında Tifl isdə Zaqafqaziya Komissarlığı, 1918-ci ilin
fev
ralın 23-də Zaqafqaziyada qanunvericilik orqanı
olan Zaqafqaziya Sey-
mi işə başladı. Zaqafqaziya Seyminə Zaqafqaziyadan Ümumrusiya Müəssis-
lər Məclisinə seçilmiş deputatlar daxil idi. Seymin Azərbaycan fraksiyasında
44 deputat təmsil olunurdu ki, oraya F.X.Xoyski də daxil idi.
1918-ci ilin aprelin 22-də Zaqafqaziya müstəqil Federativ respublikası elan
edildi, aprelin 26-da isə Zaqafqaziyanın yeni hökuməti təşkil olundu. F.X.Xoys kiyə
həmin hökumətdə Ədliyyə naziri vəzifəsi tapşırıldı. Onun bu vəzifədəki fəaliyyəti
uzunmüddətli olmadı. 1918-ci ilin mayın 26-da Zaqafqaziya Seyminin son icla-
sında Seym buraxıldı. Mayın 26-da Gürcüstan öz istiqlaliyyətini elan etdi. Mayın
27-də isə Zaqafqaziya Seyminin azərbaycanlı deputatlarının fövqəladə iclasında
onlar Milli Şuranın yaradılmasını elan edərək, Azərbaycanın idarə olunmasını öz
üzərlərinə götürdülər. 1918-ci ilin mayın 28-də keçmiş Qafqaz canişinliyinin bi-
nasında keçirilən birinci iclasda Azərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında bəyanat ve-
rildi. F.X.Xoyski Azərbaycan Nazirlər Şurası İcraiyyə Komitəsinin sədri seçildi. Ona
2
Azərbaycan Demokratik Respublikası. Azərbaycan hökuməti (1918-1920). B., 1990, s.31.