254
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
deməkdir. Toponim kimi fonetik dəyişikliyə uğrayaraq Zuvand
(Azərbaycan dilinin qanunauyğunluğuna görə iki sait yanaşı gələ
bilmir, ona gör də “v” bitişdirici samit rolunu oynayır- Zu-v-and) və
Orand şəklinə düşmüşlər.
Zuvand toponimi etnonim mənşəlidir. Zuvandlar eramızın ilk əs-
rlərində Mərkəzi və Şərqi Asiyadan gələn türk tayfalarından biridir.
Zuvand toponimi iki hissədən (zu-(v)-and ) ibarətdir. Zu- qədim türk
dilində (şumercə )“bilən”, “müdrik” mənasındadır, -an( -and) isə
cəmlik bildirən komponentdir. Zuvand sözünün mənası “müdriklər”
deməkdir.
Ədəbiyyat
1. Binnətova.G “Azərbaycan dilinin Lerik rayonu şivələri”, Bakı, “Nurlan”,
2007, - 176 səh.
2. Qeybullayev Q. “Azərbaycanlıların etnik tarixinə dair”, Bakı, 1994,
3. Qeybullayev Q. ” Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixi”, Bakı, 1994
4. Əsgərov N. ” Azərbaycan makrotponimləri”, Bakı, “Elm və Təhsil”,
2009,- 488 səh.
5. Mirzəyev M.“Talış toponimlərinin qısa izahlı lüğəti”, Bakı, 1992
6. Mirzəyev M., Ağayev.Ş“Masallı toponimləri”, Bakı, 1993
7. Yaqublu M. “ Şah Xətai atını zuvandda şahə qaldırmış...”, “Ulduz” jurnalı,
2009, № 9, səh 44.
İnternet materialı
8. Bayramzadə S. “ Qara müqavilədə ağ yalanlar”. http:// www.səs.az.
9. İnayet A. “ Divanü lüğat-it türk te geçen “Çin” ve “Maçin” adı üzerine.
http:// www.turkishstudies.net
РЕЗЮМЕ
Марал Мустафаева
О ЗУВАНДСКОМ ТОПОНИМЕ
Статья посвящена происхождению Зувандского топонима. В
исследовании были рассмотрены мнения азербайджанских лингвистов об
этом топониме. В работе также предоставлено личное мнение и выводы
255
автора статьи.
Ключевые слова: Зуванд, топоним, етнотопоним
SUMMARY
Maral Mustafayeva
ABOUT TOPONYM ZUVAND
The article is dedicated to the problem of the origin toponym Zuvand. During
the discovery this toponym was researched having thought in Azerbaycan lingu-
istics. At the same time in this article is given the attitude and solution of author
to these thoughts.
Key words: Zuvand, toponym, etnotoponym.
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
256
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Nərmin Məmmədova,
ADPU-nun magistrantı
SİFƏT DÜZƏLDƏN -Lİ
4
ŞƏKİLÇİSİNİN
TƏDQİQİ TARİXİ
Əşyanın əlamət və keyfiyyətini bildirən, necə? nə cür? hansı? su-
allarından birinə cavab olan, dərəcə kateqoriyasına malik, ismə aid,
sintaktik vəzifəsinə görə əsasən təyin rolunda çıxış edən əsas nitq
hissəsi sifət adlanır. Sifətin quruluşca sadə, düzəltmə və mürəkkəb
növləri vardır. Düzəltmə sifətlər isimdən və feldən düzələn düzəltmə
sifətlər olmaq üzrə iki qrupa bölünür. Bu məqalədə isimdən sifət
yaradan -li4 şəkilçisinin tədqiqi tarixi haqqında məlumat veriləcək.
Məhsuldar şəkilçi olub dördvariantlıdır (-lı, -li, -lu, -lü).
“Divanü lüğat-it-türk”də -lı
4
şəkilçisi -lığ, -lig, -luğ, -lüg forma-
sında işlənmişdir. Əsərdə bu şəkilçi əşya ilə bağlı əlamət və ya sahib-
lik, hər hansı bir əlamətin normadan artıq olduğunu və daxili mənəvi
keyfiyyət bildirən sifətlər yaradır. Məsələn: otluğ tağ-otlu dağ, atlığ
ər-atlı adam, körklüg-görklü, gözəl, ağırlığ ər-hər kəs tərəfindən sa-
yılan, ağırlanan, əzizlənən adam, bağırlığ-heç kimə boyun əyməyən
adam.
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında -li
4
şəkilçisi elə olduğu kimi
də işlənmişdir. Hətta “Divanü lüğat-it-türk”də işlənən “körklüg”
sifətinə Dədə Qorqudda “görklü” şəklində rast gəlinir. Məsələn: Dö-
lümündən ağarsa baba görklü. Sevgili qardaş görklü. Saqqallı, bozac
torağay sayradıqda. Yapağlı kökçə çəmən guzə qalmaz.
B.Çobanzadə “Türk qrammeri” əsərində -lı, -li, -lu, -lü şəkilçi-
sinin dialekt və şivələrdə necə işləndiyini araşdırmış, əskidən bü-
tün türk-tatar ləhcələrində -lıq, -lik şəklində işləndiyini bildirmiş-
dir. Sonrakı dövrlərdə Şimal ləhcələrinin bir çoxunda -liq, -lıq şəkli
saxlansa da , Cənub və Şimal şivələrinin bəzilərində -liq və -lık-ın
257
sonundakı k, q düşərək yeni bir şəkilçi yaranmışdır. Məsələn: dağ-
lı, yaralı, gəncəli, kirli və s. H.Mirzəzadə -li
4
sifət düzəldən şəkil-
çinin inkişaf tarixinə nəzər yetirmiş, xüsusilə XIII-XVIII əsrlərə
aid ədəbi materialların dilində hansı formalarda işləndiyini müəy-
yənləşdirmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının dilində (Dəmirli
oxla atmağa qıymadı...) və XVI əsr ədəbi abidələrindən olan “Şü-
hədanamə”də (dəmirlü tavülqə, dəmirlü silah və s.) təsadüf olunan
“dəmirlü” sözünü qaydaya uyğun yaranmış sifət hesab etmirdi. Bu
xüsusiyyətə başqa əsərlərin dilində təsadüf olunmur. Ehtimal olunur
ki, bu qaydadan döyüş silahlarının keyfiyyətini nəzərə çarpdırmaq
üçün istifadə olunmuşdur.
Ə.C.Şükürov, A.M.Məhərrəmov “Qədim türk yazılı abidələri-
nin dili” adlı əsərdə -lı
4
şəkilçisinin qədim uyğur yazılı abidələrin-
də -lıg, -lik, -luk, -lük, -luğ, -lüğ, -lüq variantlarının mövcudluğunu
müəyyənləşdirmişlər. Məsələn: kılınclığ-qılınclı, kutluğ-xoşbəxt,
biliklik-bilikli, seviklik-sevimli, körklük-gözəl, atlığ-atlı və s.
-Lıg, -lik şəkilçisi müasir türk dillərinin əksəriyyətində ixtisara
düşərək -lı
4
şəklində işlədilir. Lakin həmin şəkilçi müasir xakas, tu-
vin, şor, yakut dillərində öz qədim şəklini müəyyən dərəcədə qoru-
yub saxlaya bilmişdir.
A.H.Vəliyev -lı
4
şəkilçisinin dialekt və şivələrdə işlənən fonetik
variantlarını aydınlaşdırmışdır. Bunlar aşağıdakılardır: -nı, -ni (bo-
rannı, enni); -rı, -ri (karrı, torrı, tərri); -dı, -di (otdı, güjdi); -lı, -li
(higgəli, ehmallı).
Y.Məmmədov “Orxan-Yenisey abidələrində adlar” əsərində -lı
4
şəkilçisinin qədim forması olan -lığ, -lig - in işləndiyi mənaları ay-
dınlaşdırmışdır. Bunlara aid çoxlu nümunələr gətirmişdir. Məsələn:
...yalan budunığ tonlığ çığan budunığ bay kıltım (... çılpaq yalın
xalqı geyimli, kasıb-yoxsul xalqı varlı etdim), Kırkız küçlig kağan
yağımız boltı (Qırğızların güclü xaqanı bizə yağı oldu), ... eblig atı
Tucayan oğlı, atı Kara çur (... evli adı Tucayan oğlu, adı Qara çur-
dur).
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
Dostları ilə paylaş: |