D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da

238
D
Ü Ş Ü N C E  
D
Ü N Y A S I N D A  
T
Ü R K İ Z
Buna göre Usûl-i Cedit mekteplerinde ve medreselerinde eğitim programı şu 
şekilde olacaktı:
1. İlkokul yerine geçen mektep, medrese eğitimi için bir hazırlık safhasıydı. 
Medresenin ilk tahsil devresini altı sene devam eden Rüştiye kısmı teşkil ediyordu.
2. Lise: Bu medrese eğitiminde ikinci basamağı teşkil ediyor ve Rüştiye gibi 
altı sene devam ediyordu.
3. Medrese tahsilinin son üç yılını teşkil eden ve Galiye adı verilen yüksek 
tahsil kısmı da medresenin üçüncü bölümünü oluşturuyordu.
Öğrenciler, medrese tahsilleri sırasında bu üç kısımdan birini bitirdiklerinde 
şayet  isterlerse,  medreseden  ayrılabilirlerdi.  Yine  öğrenci,  medresenin  muhtelif 
basamaklarında  yaptığı  tahsile  göre,  ya  mekteplere  öğretmen,  ya  medreselere 
müderris veyahut da yüksek seviyede din adamı olabilirdi.
Yeni  metot  medreselerinde  okutulacak  dersler  ise,  bölgelere  göre  küçük 
farklılıklar  olmakla  birlikte  genel  olarak  şu  şekilde  tespit  edilmişti:  Dinî  ilimler 
(Hadis,  Fıkıh,  Kelam  v.b),  Türk  dili  ve  edebiyatı,  Arap  dili  ve  edebiyatı,  İslam 
tarihi, tarih felsefesi, umumî tarih, coğrafya, tabiat bilgisi, matematik, fizik, kimya, 
psikoloji, pedagoji, sağlık bilgisi, hat, Rusça ve Fransızcaydı.
Türkistan’da  açılan  Cedit  okulları,  eski  usuldeki  okullara  göre  daha  az 
sayıdaydı. Ancak, Rus-Yerli okullarına göre daha çok açıldı ve öğrenci sayısı daha 
yüksekti. Cedit okullarının giderleri, halktan toplanan yardımlardan karşılanıyordu. 
Kurulan okullarda eski sistem okullarda olmayan öğretmen ve öğrenciler için masa 
ve  sandalyeler,  yazı  tahtaları,  haritalar  ve  eğitim  için  gerekli  bilumum  malzeme 
bulunuyordu.  Dersler  ağırlıklı  olarak  Tatar  Türkçesi  ve  yerli  halkın  dilinde 
anlatılıyordu. Rusça, Arapça ve hatta müzik dersi de derslerin arasında yer alıyordu.
Yeni  usul  mekteplerde  dinî  derslere  eklenen  dünyevi  dersler,  öğrencilerin 
dinin  taassubuna  kapılmadan  günlük  hayatla  iç  içe  zihinlerinin  açık  tutulmasını 
sağlıyordu.  Cedit  mekteplerinde  öğrenciler,  sınıflara  ayrılarak  dört  yıl  eğitim 
alıyorlardı. Bir haftada yirmi saatlik dersin yaklaşık on saati; Kur’an, İslam tarihi ve 
başka dinî kitapları okumaya; kalan saatler yazmaya, matematik, coğrafya, Rusça ve 
diğer derslere ayrılıyordu. Yeni usuldeki okullarda eğitim 3 sınıfa ayrılarak 4 yıla 
yayılıyordu. 1. sınıf bir yıldan oluşuyor, sesli okuma metoduyla okumaya başlama 
ve yazma, Arapça metinleri okumak için Arap alfabesi, Alfabeye Giriş kitabından 
okutuluyordu. Bundan sonra Tarbiyalı Bala (Terbiyeli Çocuk) ve İbadat-ı İslamiya 
(İslam’ın İbadeti) kitapları okutulup, matematikten yüze kadar yazma öğretiliyordu. 
2.  sınıfta  öğrencilere,  İslam’ın  İbadeti  isimli  kitaba  devam  edilip,  temiz  ve 
hızlı yazmaya özen gösteriliyor, matematikte dört ve daha fazla basamaklı sayılarda 
dört  işlem  öğretiliyordu.  Bunlardan  sonra  Raabar-ı  Sibyan  adlı  kitap,  kıraati  ile 
anlayarak okutulup, Kur’an’ı doğru okumaya dikkat edilerek coğrafya dersine giriş 
yapılıyordu. 3. sınıf 2 yıldan oluşup bu sınıfın programında, yazma, okuduğunu 

---

239
S
İ Y A S E T   V E  
K
Ü L T Ü R  
D
E R G İ S İ
anlama ve anlatma, Kur’an’ı tecvitli okuma, İslam 
tarihi  dersi,  yerli  halkın  tarihi,  coğrafya,  mantık 
dersine  giriş,  mimari,  Arap  edebiyatı,  geometri, 
sağlık bilgisi dersleri yer almaktaydı. Okula uzaktan 
gelen  öğrenciler  okulun  yurdunda  yaşıyorlardı. 
Okulu  bitirenlere  Tatarca  diploma  veriliyordu. 
Müzik derslerinde, önceleri Kur’an’dan alınan kesit 
parçalar ilahi şeklinde söylenirken, daha sonraları 
bunun  yerini  millî  şiirler  ve  vatanseverlik  şiirleri 
almıştır.
Usul-i Cedit Mektepleri Açma Girişimleri
İsmail Gaspıralı, 1884 yılında Bahçesaray’da 
kırk  gün  içinde  okuma-yazma  öğretecek  bir 
mektebin  açılacağını  gazetesi  Tercüman’dan 
duyurdu. Gaspıralı bu yeni mektebin hocası olacak 
şahsa eğitimi doğrudan kendi verdi. Gaspıralı aynı 
zamanda ilk “Usûl-i Cedit” mektebi olacak olan bu 
okulun kitabını, “Hoca-i Sıbyan”ı, da kendisi yazdı 
(Somuncuoğlu,  2006).  Mektep  gün  geçtikçe  daha 
fazla öğrenciyi çekmeye başladı. 
Mektepler  Usûl-i  Cedit  olarak  anılıyordu  ve  zamanla  bu  mekteplerde 
çalışanlara ve yaymak isteyenlere de “Ceditçi” denmeye başlandı. Böylece Rusya’da 
yaşayan Türk Toplumu içinde yeni bir aydın zümresi doğmaya başladı. Artık eski 
usul  bilim  üretme  etkinliği  kendisini  yeni  bir  sınıfın  alışkanlıklarına  bırakmaya 
başlamıştı. Osmanlı ile uzlaşma içinde, Rus diline ve kültürüne soğuk bakmayan 
ve  geleneksel  tüm  yapılara  karşı  eleştirel  bir  tavır  takınan  bu  aydın  kesim,  Türk 
toplumunu içinde bulunduğu ataletten çıkaracak ve medeni kurumları yerleştirecek 
tarzda  eğitimin  topluma  verilmesi  gerektiği  hususunda  çağdaş  fikirlere  sahipti. 
Gaspıralı’dan daha önce eğitimde reform yapılması gerektiği fikrini ortaya atan pek 
çok Türk aydını olmuştu, fakat Gaspıralı, bu düşünceyi pratik sahaya taşıyan kişi 
olarak bu akımı somutlaştırabilme başarısına sahip oldu.  
Usul-i Cedit Mekteplerinin Müfredatı
Genel olarak Kırım, Kazan, Ufa ve Orenburg’daki mekteplerin eğitim kalitesi 
bakımından yüksek bir seviyeye sahip oldukları bilinmektedir (Eshenkulova 2007).  
Cedit  mektepleri  çoğunlukla  dört  yıllıktır.  Ancak  içlerinde  altı  yıllık  olanları  da 
vardır. Okulların takip ettiği eğitim yapısı basit bir sistem üzerinde yürütülmüştür. 
Yüksek  mekteplerde  matematik,  temel  fizik,  tarih,  coğrafya  ve  tabiat  bilimi  gibi 
dersler okutulmaktadır.  
Gaspıralı’dan 
daha önce 
eğitimde reform 
yapılması 
gerektiği fikrini 
ortaya atan pek 
çok Türk aydını 
olmuştu, fakat 
Gaspıralı, bu 
düşünceyi pratik 
sahaya taşıyan 
kişi olarak bu 
akımı somut-
laştırabilme 
başarısına sahip 
oldu.  

---