D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da

189
S
İ Y A S E T   V E  
K
Ü L T Ü R  
D
E R G İ S İ
Usul-ı  cedid  mekteplerinin  başarısı  kısa  zamanda  duyulmuş,  Bolşevik 
İhtilaline  kadar  Çarlık  Rusya  idaresindeki  Türk  dünyasında  1914  yılında  beş  bin 
mektep  açılmıştır.  Ancak  Usul-ı  cedid  medreselerinin  sayısı  Rus  idarecilerinin 
karşı çıkmasından dolayı mektepler kadar çok olamamış, 1894-1905 yılları arasında 
ancak 9 adet açılabilmiştir. Sayısı az olmakla birlikte bölgedeki Türklerin medrese 
ihtiyacının mühim bir kısmını karşılamıştır. 
20
Bir taraftan Rusların zamana yayarak Türkleri Hristiyanlaştırıp Ruslaştırma 
politikası,  diğer  taraftan  hem  Tercüman  gazetesi,  hem  de  müfredatı  usul-ı  cedide 
göre  hazırlanmış  olan  mektep  ve  medreselerin  başarısı  ve  buna  ilave  olarak  her 
Türk boyunun kendi içinden çıkardığı millî şuura sahip gençlerin etkisiyle Çarlık 
Rusyası yönetimindeki Tatar, Başkurt, Kazak, Kırgız, Özbek, Türkmen, Azeri gibi 
Türk boyları arasında hızlı ve yoğun bir aydınlanma ve millî kimliğe sahip çıkma 
hareketi başlar.
Geçmişten günümüze aynı düşünce ve amaca sahip kişiler, sahip oldukları 
fikirleri başka ortamlarda bulunanlara aktarabilmek için basın yayın araçlarından 
yararlanmışlar  ve  bir  güç  olabilmek  için  de  programı  olan  bir  teşkilat  etrafında 
toplanmışlardır.
19. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın başlarında Kazaklar arasında yetişen millî 
bilince sahip Şékerim Kudayberdiulı, Ahmet Baytursınulı, Élihan Bökeyhanulı, Mirjakıp 
Duvlatulı,  Jüsipbek  Aymavıtulı  ve  Magjan  Jumabayulı  gibi  onlarca  Kazak  aydını  da 
kendi düşüncelerini daha fazla insana ulaştırmak için öncelikle Kazak gazetesi ile 
Aykap dergisini araç olarak kullanmışlar ve Alaş Partisi etrafında toplanmışlardır. 
Milliyetçi Kazak aydınlanmasında öne çıkan kişiler, yayın organları ve siyasi 
partiler hakkında şunlar söylenebilir. 
Kazak aydınlanmasının lider isimlerinden olan Élihan Bökeyhanulı, 25 Mart 
1866 yılında Semey vilayetinin Karkaralı ilçesinde doğmuştur. 1890-1894 yıllarında 
Orman Enstitüsünün Ekonomi Fakültesinde okur. 1896-1903 yılları arasında Kazak 
ülkesini araştıran Şerbina gezi heyetine katılır. Bu seyahat sırasında Çarlık Rusya’nın 
Kazak ülkesiyle ilgili düşüncelerini farklı bir açıdan görür. Bökeyhanov’un siyasi 
görüşünün  büsbütün  değişmesine  1.  Rus  Meşrutiyeti  sebep  olmuştur.
21
 1905 
yılında “Halık Bostandıgı” partisine üye oldu. I. Ulusal Meclis’e Semey Kazakları 
adına  temsilcisi  olarak  seçildi.  Meclisin  Çar  tarafından  kapatılmasıyla  ilgili 
hazırlanan Vıborg çağrısına imza attı. Bundan dolayı da 3 ay hapse mahkûm oldu. 
Baytursınulı  redaktörlüğünde  yayımlanan  Kazak  gazetesinin  hazırlanmasında  ve 
yayılmasında büyük emekleri oldu. 20 Mart 1917 yılında Geçici Hükûmet’in Torgay 
vilayet başkanı görevine atandı. Bökeyhanulı, Çarlık yönetimi yerine gelen Geçici 
Hükûmet  tarafından  vilayet  başkanlığı  görevine  atanan  ilk  Kazak’tı.  Millî  devlet 
kurmak  Bökeyhanulı’ın  asıl  amacı  idi.  Bundan  dolayı  Geçici  Hükümet’e  büyük 
ümit bağlamıştı.
 22
 Ancak bu ümidinin boşa olduğunu kısa zamanda anladı ve Kadet 
Partisi’nden ayrıldı. 

---

190
D
Ü Ş Ü N C E  
D
Ü N Y A S I N D A  
T
Ü R K İ Z
Onun önderliğinde 1 Temmuz 1917 yılında 1. Genel Kazak Kongresi toplandı 
ve Alaş Partisi kuruldu. Bökeyhanulı ve Baytursınulı önderliğinde, 5-13 Ekim 1917 
tarihinde  Orenburg  şehrinde  2.  Genel  Kazak  Kongresi  düzenlendi.  Kongrede  ele 
alınan en önemli konu ulusal özerkliktir. Kongre, Kazak vilayetlerini kargaşadan 
korumak için zaman kaybetmeden “Millî Meclisi” kurulması ve bu meclisin adının 
da Alaş-Orda olması yönünde karar alır. 15 kişiden oluşan hükûmetin başkanlığına 
da  çoğunluğun  oyunu  alan  Bökeyhanulı  seçilir.
23
  İç  savaştan  sonra  Bökeyhanulı 
liderliğindeki  Alaş-Orda  Hükûmeti  Sovyet  Hükûmetine  karşı  mücadele  etmiştir. 
Sovyet Hükûmeti 1919-1920 yıllarında Alaş ayaklanmasına katılanlar için af yasası 
çıkarmıştır.  Bökeyhanulı  bu  tarihten  sonra  da  doğru  bildiği  düşüncelere  uygun 
yaşamıştır.  1925  yılında  Kazakistan’da  yönetime  gelen  F.  Goloşekin’in  yürüttüğü 
yerel  halkın  yerleşmesi  politikasına  şiddetle  karşı  çıkmıştır.
24
  Alaş  hareketinin 
önderi,  gazeteci,  bilim  adamı  olan  Élihan  Bökeyhanulı  1926  yılında  ihtilal  karşıtı 
çalışmalar yaptığı gerekçesiyle tutuklanır. Ancak 15 gün sonra serbest bırakılır. Alaş 
hareketinin lideri, yurtsever, gazeteci, yazar ve bilim adamı olan Élihan Bökeyhanulı 
27 Eylül 1937’de Kızıl Kırgın kurbanı olur.
Kazak aydınlanmasının fikir babalarından olacak olan Ahmet Baytursınulı, 
5 Eylül 1872’de
25
 Kostanay vilayeti Jangeldin ilçesi Sarıtübek köyünde doğdu. 1895 
yılında Orenburg’taki öğretmen okulundan mezun olup 1895-1909 yılları arasında 
Aktöbe, Kostanay ve Karkaralı illerindeki çeşitli okullarda öğretmenlik yapar. 1896 
yılında  Kostanay’da  öğretmenlik  yaparken  Omsk’ta  tanıştığı  Kazakların  tarihi, 
etnografyası, folkloru ve dili üzerine araştırmalar yapan Alektorov’dan Kazakistan 
dışındaki  Kazakların  yaşayışları  ve  Kazak  ülkesi  üzerinde  güdülen  yayılma  ve 
sömürü siyaseti hakkında bilgiler edinir. Güdülen bu Rus siyaseti doğrultusunda ünlü 
Rus alimi İlminskiy’in yaptığı görünürde Kazakları eğitme, gerçekte ise misyonerlik 
faaliyetleri  hakkındaki  ilk  bilgileri  yine  Alektorov’dan  öğrenmiştir.  Ayrıca  bu 
görüşme  sonucunda  siyaset,  eğitim,  bilim  ve  kültür  alanında  Ahmet’in  düşünce 
dünyası değişmiş, ufku genişlemiş ve eksik birtakım bilgileri tamamlanmıştır.
26
 Bu 
görüşmeden  sonra  Baytursınulı,  eğitim  ve  eğitimin  milletin  geleceği  üzerindeki 
etkileri üzerinde düşünmeye başlar. Usul-ı cedid mekteplerini incelemeye başlar. 
Kazak öğrencilerin okuma ve yazmayı daha kolay öğrenebilmeleri için ders kitabı 
yazma işiyle uğraşır. 
Ahmet Baytursınulı, 1 Temmuz 1909 tarihinde, Vali Troynitskiy’in emriyle ve 
Kazaklar ile Ruslar arasında düşmanlık oluşturduğu gerekçesiyle tutuklanıp Semey 
Hapishanesi’ne atılır. Kazak bölgelerinin dışında bir sürgüne gitmek kaydıyla 1910 
yılında  hapisten  çıkarılır.  İşte,  Baytursınulı’nın  hayatındaki  diğer  önemli  dönüm 
noktası 1910 yılında başlayan Orenburg sürgün hayatıdır. Orenburg, o vakitlerde 
hem Kazan hem de Ufa’ya yakın olması, bazı Tatar gazetelerinin burada basılıyor 
olması gibi özelliklerinden dolayı siyasal ve kültürel merkez durumundaydı. 

---