D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
210 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z açmış ve 6 ay eğitim vermiştir. 42 Ancak bunlardan Ahmet Kemal ne 1890’lı yıllarda, ne de 1913 yılında Doğu Türkistan’a gitmiştir. O İttihad ve Terakki Fırkasından Talat Paşa’nın istediği, Musbay kardeşler ailesine mensup Ebulhasan Hacı’nın bu isteği kabul etmesi sonucunda 1914 yılında Doğu Türkistan’a gitmiştir. 43 Emrullah Bey (Hüseyin Emrullah (Barkan) Bey) ve Sami Bey (Kuşçubaşı Selim Sami Bey) ise Teşkilat-ı Mahsusa üyelerindendir. 44 Anlaşılıyor ki, Türkiye’den Doğu Türkistan’a giden öğretmenlerin bazıları Osmanlı Devleti tarafından seçilerek ve görevlendirilerek gönderilmiş kişilerdir. Bunlardan Ahmet Kemal İlkul tipik örnektir. O İttihad ve Terakki Fırkası tarafından 1914 yılında Kaşgar’a gönderilmiştir. Musabay Kardeşlerin Atuş’un İkisak köyünde açtıkları okulu darülmuellimine dönüştürmüş, Hebibzade Dar-ül Muallimin diye adlandırılan bu okulda öğretmen yetiştirmeye başlamıştır. 1917 yılına kadar başöğretmen olarak görev yaptığı bu okuldan çok sayıda öğretmen yetişmiş, bu öğretmenlerle yeni okullar açılmıştır. Okullarda Osmanlı eğitim sistemi uygulanmıştır. Ahmet Kemal İlkul Doğu Türkistan’daki eğitim faaliyetlerinde Abdulkadir Damollam’dan büyük destek görmüştür. Ancak yeni eğitim sistemine, ceditçi okullara müsamaha ve tahammül göstermeyen Çin yönetimi 1917 yılında Ahmet Kemal’ı okuldan uzaklaştırmış, Urumçi’ye götürüp hapsetmiş, iki sene sonra da Şanhay üzerinden sınırdışı etmiştir. 45 Özetlemek gerekirse, çağdaş Uygur eğitim sisteminin inşasında Osmanlı Türkleri ile Tatar Türklerinin rolü ve payı çok büyük olmuştur. Sonuç Kazan Kırım merkezli ceditçilik hareketi Doğu Türkistan’da 19. yüzyılın sonlarından itibaren etkisini göstermeye başlamış, 20. yüzyılın başlarında ivme kazanmıştır. Doğu Türkistan’da da önceleri eğitimde yenileşme hareketi olarak başlayan bu hareket sonradan dil, din, edebiyat ve siyaset gibi diğer alanlara doğru yayılmış, ciddi anlamda sosyal, kültürel ve politik sonuçlar doğurmuştur. Eğitimde Musabay Kardeşler, Abdulkadir Damollam, Ahmet Kemal İlkul, Mahsut Muhiti, Abdulhaluk Uygur, Mehmet Ali Tevfik (Memtili Ependi) gibi önde gelen ceditçilerin girişim ve çabalarıyla başlayan reform hareketi kısa zamanda Doğu Türkistan’ın hemen hemen bütün bölgelerine yayılmış, 1930’lu yıllara gelindiğinde usul-i cedit okullarının sayısı binleri bulmuştur. Bu okullarda yetişen öğrenciler sonradan Çağdaş Uygur toplumunun inşasında önemli roller üstlenmiştir. Anlaşılıyor ki, Türkiye’den Doğu Türkistan’a giden öğretmenlerin bazıları Osmanlı Devleti tarafından seçilerek ve görevlendirilerek gönderilmiş kişilerdir 211 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ Ceditçilik hareketiyle başlayan ana dilde eğitim teşebbüsü Uygur Türklerinde millî dil bilinci uyandırmış, çağdaş Uygur Türkçesinin ortaya çıkmasına vesile olmuştur. İsmail Gaspırali’nin “dilde, fikirde, işde birlik” sloganıyla da Uygur Türkçesi ortak Türkçeye yaklaştırılmaya çalışılmıştır. Ceditçiliğin din üzerinde de önemli etkileri olmuştur. Abdulkadir Damollam gibi reformist din adamları usul-i kadime karşı usul-i cedidi, mutaasıplığa karşı ilericiliği, cehalete karşı ilmi savunmuşlardır. Halkın İslam dinini daha iyi anlaması için kitaplar hazırlamışlardır. Ceditçilik hareketi çağdaş Uygur edebiyatının meydan gelmesine de sebep olmuştur. Abdulhaluk Uygur, Kutluk Şevki, Mehmet Ali Tevfik gibi şairler ceditçi düşünce ve duygularını halkın anlayabileceği sade bir dille şiirlerine yansıtmaya çalışmış, bu çabalar çağdaş Uygur şiiri ve çağdaş Uygur edebiyatının oluşmasına zemin hazırlamıştır. Bu şairler şiirlerinde işledikleri ilim, özgürlük, milliyetçilik ve bağımsızlık temalarıyla da halkın zihinsel dünyasında deprem yaratmışlardır. Ceditçilik hareketinin önemli politik sonuçlarından biri de Türkçülük ve milliyetçiliktir. Türkçülük ve milliyetçilik Uygur Türklerinin millî ve siyasi kimlik bilincini güçlendirmiş, milletleşme sürecini hızlandırmıştır. Uygur Türkleri bu millî ve siyasi bilinçle Çin sömürgeciliğine, eşitsizliğe, haksızlığa, adaletsizliğe karşı mücadele ederek 1933 ve 1944’te olmak üzere iki kez bağımsızlığını ilan etmiş ve devlete “Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti” ve “Doğu Türkistan Cumhuriyeti” adlarını vermişlerdir. Uygur siyasi tarihinde önemli yeri olan bu iki örnek Uygur Türklerinin politik zihnine kazınmış, bugün verilen özgürlük mücadeleleri için de ilham, esin ve umut kaynağı olmaya devam etmiştir. _____________ 1 Bu iki kardeş Kaşgar’ın ünlü iş adamlarından Musabay’ın oğulları olup, bunlar sadece Kaşgar ve Kulca’da değil, Almatı, Bişkek, Şemey, Taşkent, Andican, Moskova gibi şehirleri kapsayan uluslararası çapta ticari faaliyet göstermişlerdir. Hatta Almanya’dan Doğu Türkistan’a teknoloji ithal ederek Uygur toplumunun sanayileşme hamlesini de başlatmışlardır. Daha geniş bilgi için bk. Oişi Şin’içiro, “Qeş- qerdiki Ceditçilik Herikiti” (Kaşgar’daki Ceditçilik Hareketi), Çeviren: Ömercan Nuri, Şincang Tezki- riçiliki, Sayı 2, 2000., s. 20-33 Abdureşit Jelil Qarluk, “Uygur Yenileşme Sürecindeki İstanbul Ekolü ve Onun Bazı Temsilcileri Üzerine”, Türk Kültürü, 2009/2, s. 307-310 2 Abdureşit Jelil Qarluq, age., s. 308 3 İbrahim Niyaz, “Atuş Nahiye Ekisak Kentide Yeqinqi Zaman Penni Maaripniñ Dunyağa Kelişi”, Şincang Tarix Matiryalliri (13), Şincang Xelq Neşriyati, Ürümçi, 1984, s. 83-84 4 Abdulla Talip, Uyğur Maaripi Tarixidin Oçeriklar, Şincang Xelq Neşriyati, Ürümçi, 1998, s. 90 5 Abdulla Talip, age., s. 90-92 6 Daha geniş bilgi için bk. Abdulla Talip, age., s. 93-94; Abdureşit Jelil Qarluq, age., s.307-310 7 Abdureşit Jelil Qarluq, age., s. 308-309 8 Oişi Şin’içiro, “Qeşqerdiki Ceditçilik Herikiti”., s. 6 9 İkisak’taki okuldan muhasebeci, dükkancı, ambarcı ve iş yöneticileri yetişmiştir. bk. Abdulla Talip, age., s. 111 10 Abdureşit Jelil Qarluq, age., s.290-328 Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|