D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da

212
D
Ü Ş Ü N C E  
D
Ü N Y A S I N D A  
T
Ü R K İ Z
11 
 Yalkun Rozi, 20-Esirdiki Tunci İslahatçi, Şincang Medeniyiti, Sayı. 5, Ürümçi, 2010. 
12 
 Araştırmacılar Meşhed’de Karahanlılar devletinin ilk Müslüman hükümdarı Sultan Satuk Buğrahan 
Abdülkerim ve onu İslam’a davet eden Ebu Nasir Samani’nin mezarlarının bulunduğunu özellikle vur-
gulamak gereği duymaktadırlar. Bununla herhalde Abdülkadir Damollam’ın Müslüman kimliğinin 
oluşmasındaki tarihi ve sosyal muhite gönderme yapmak istiyorlardır.    
13 
 Hez Soltan; Hazreti Sultan Satuk Buğra Han’ın Uygurlar arasındaki adlandırılmasıdır.
14 
 “Edebi Bir Musahebe”,  Şura Dergisi, Sayı. 12, 1916, s. 302-303
15 
 “Edebi Bir Musahebe”,  s. 302-303
16 
 Uyğur Edebiyatı Tarixi 3, Milletler Neşriyati, Pekin, 2006, s. 261
17 
 “Edebi Bir Musahebe”,  s. 302-303
18 
 Muhemmed EminBuğra, Şerqiy Türkistan Tarixi, Ankara, 1989, s. 364; Uyğur Edebiyati Tarixi 3, s. 
262; Bazı kaynaklara göre, Abdulkadir Damollam 1907 yılında Taşkent, Hocend, Kazan, İstanbul gibi 
şehirlere yaptığı seyahatten Kaşgar’a dönmüştür. bk. Mirehmed Seyit, Yalqun Rozi ve Ablikim Zordun, 
Memtili Ependi, Şincang Universiteti Neşriyati, Ürümçi, 1998, s 75. Japon araştırmacı Oişi Şin’içiro’ya 
göre, Abdulkadir Damollam 1907 yılında Kaşgar’da yeni tarz bir okul açmış, eğitim faaliyetlerini an-
cak iki üç yıl devam ettirebilmiştir. bk. Oişi Şin’içiro, Nuşrivan Yauşefning Sayahiti Heqqide, Shinjang 
Tezkirisi, Sayı: 2, 2004; Abdureşit Jelil Qarluq’a göre, Abdulkadır Damollam 1918 yılında Hacca gitmek 
üzere Kaşgar’dan ayrılıp önce Kazan ve İstanbul’a, oradan da Mekke ve Kahire’ye gitmiştir. bk. Abdu-
reşit Jelil Qarluq, age., s. 303. Yalqun Rozi’ye göre ise, Abdulkadir Damollam 1918 yılından 1921 yılına 
kadar Orta Asya’da bulunmuş, Kırgızistan’ın Oş şehrinde bir Özbek hanımla evlenip Abdulla adında 
bir oğlan çocuk sahibi olmuştur. bk. Yalqun Rozi, 20-esirdiki Tunci İslahatçi,  Şincang Medeniyiti, Sayı. 
5, Ürümçi, 2010. Görüldüğü gibi Abdulkadir Damollam hakkında verilen haber ve bilgiler birbiriyle 
tutarlılık göstermemektedir.  
19 
 “Edebi Bir Musahebe”,  Şurai, Sayı. 12, 1916, s. 302-303
20 
  Oişi  Şin’içiro,  “Qeşqerdiki  Ceditçilik  Herikiti”,  s.  20-33;Abdulehed  Abdureşid  Berqi,  “Abdulqadir 
Damollamniñ Ayallar Terbiyisi Heqqidiki İlğar Qaraşliri ve Ularniñ Zamanimizdiki Ehmiyiti”, Bulak, 
Sayı. 3, Urumçi, 2007. 
21 
 Oişi Şin’içiro, “Qeşqerdiki Ceditçilik Herikiti”, s. 20-33; Abdureşit Jelil Qarluk, age., s. 304
22 
 Bkz. Abdulehed Abdureşid Berqi, age, s.305  ; Abdulla Talip, age., s. 111; Uyğur Edebiyatı Tarixi 3, s. 
263 Mirehmet Seyit, Yalkun Rozi, Ablikim Zordun, Memtili Ependi, Şincang Universiteti Neşriyati, 
Ürümçi, 1997, s. 77-78
23 
 İsveç misyonerleri 1892 yılında Kaşgar’a gelmiş, 10 yıldan fazla yürüttüğü propaganda çalışmaları 
sonuçsuz kaldıktan sonra, 1906 yılından itibaren hastane, okul, yetimhane açma yöntemiyle halkın 
ilgisini çekerek yetim öksüz Uygur çocuklarını yavaş yavaş dönüştürmeye çalışmışlardır. Misyoner 
okullarında okuyan Uygur öğrencilerin sayısı 1920’de 100’ü, 1923’te 200’ü geçmiştir. Abdulkadir Da-
mollam tehlikeyi sezince, misyonerliğe karşı Kaşgar’da halkı organize ederek büyük bir gösteri düzen-
lemiştir. Bkz. Yalqun Rozi, 20-esirdiki Tunci İslahatçı,  Şincang Medeniyiti, Sayı. 5, Ürümçi, 2010.
24 
 Muhemmed Emin Buğra, age., s. 366
25 
 “Onsu Nahiyesi Tezkirisi”din, Şincang Tezkiriçiliki, Sayı. 3, Ürümçi, 2005, s. 58
26 
 Yalkun Rozi, 20-Esirdiki Tunci İslahatçi, Şincang Medeniyiti, Sayı. 5, Ürümçi, 2010.
27 
 İbrahim Muti, “Meripetperver Merhm Mexsut Muhiti Toğrisida Eslime” (İlimsever Merhum Mahsut 
Muhiti Hakkında Hatıra), Şincang Tarix Matiryalliri (13), Şincang Xelq Neşriyati,Ürümçi, 1984, s. 100 – 
115; Abdulla Talip, age., s. 113-119 
28 
 Geniş bilgi için bk. Alimcan İnayet, Abdülhaluk Uyugur ve Şiirleri, Türk Dili Kurumu yayınları, An-
kara,  2007;  Uyğur  Edebiyati  Tarixi  3,  Milletler  Neşriyati,  Beyjing,  2006,  s.  302-338; Ablimit  İsmayil, 
Mahmutcan İslam, Hazirqi Zaman Uyğur Edibliri, Şincang Xelq Neşriyati, ürümçi, 1993, s. 1-10
29 
 İbrahim Muti İlmiy Maqaliliri, s. 453-471
30 
 İbrahim Muti İlmiy Maqaliliri (İbrahim Muti Bilimsel Makaleleri), Milletler Neşriyati, Pekin, 2007, s. 
476
31 
  Eneytulla  Quran,  “Abduxaliq  Uyğurniñ  İcadiyetke  Qedem  Qoyğan  Vaqti  Toğrisida  Mulahize”, 
Şincang Daşösi İlmiy Jornili, Sayı. 2, 1996, s. 107
32 
 Alimcan İnayet, Abdulhaluk Uygur ve Şiirleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007
33 
 İbrahim Muti İlmiy Maqaliliri, s. 478
34 
 Uygur Edebiyatı Tarihi 3, s. 278-279
35 
 Uygur Edebiyatı Tarihi 3, s. 279
36 
 Mirahmet Seyit, Yalkun Rozi, Ablikim Zordun, Memtili Ependi, Şincang Universiteti Neşriyatı, Urum-
çi, 1997,  s. 181

---

213
S
İ Y A S E T   V E  
K
Ü L T Ü R  
D
E R G İ S İ
37 
 Şavket Abdurehim’e göre, 1913 yılında ürkiye’den gelen Ahmet Kel, Emrullah Bey, Sami Bey, Nes-
rullah  Bey  gibi  5  kişi  sadece  Kaşgar’da  değil, Atuş’un  İkisak  köyünde  de  iki  sınıflı  bir  okul  açmış, 
öğrencilerden  İzci  grupları  oluşturarak  sopalarla  antreman  yaptırmışlardır.  bk.  Şavket Abdurehim, 
age., s. 96   . Bu durumda Artuş’ta izci grubu olgusu 1930’lu yıllarda değil, 1910’lu yıllarda görülmüş-
tür.
38 
 Memtili Ependi Şeirliri, Şincang Xelq Neşriyati, Ürümçi, 2000, s. 33
39 
 Daha geniş bilgi için bkz. Mirehmet Seyit, Yalqun Rozi, Ablikim Zordun, Memtili Ependi, Şincang 
Universiteti Neşriyati, Ürümçi, 1997; Abdulla Talip, age., s. 119-128;  Uyğur Edebiyati  Tarixi 3, s. 380-
382; Abdureşit Jelil Qarluq, age., s. 312-318
40 
 Abdureşit Jelil Qarluq, age., s. 309
41 
İbrahim Niyaz, age.,  s. 85
42 
 Şavket Abdurehim, age., s. 96
43 
  Ahmet  Kemal  İlkul,  Çin-Türkistan  Hatıraları-Şanghay  Hatıraları,  Hazırlayan:  Dr.  Yusuf  Gedikli, 
Ötüken, İstanbul, 1997, s. 62-63
44 
 Bunların Doğu Türkistan’daki faaliuyetleri için bk. Adil Hikmet Bey, Asyada Beş Türk, Ötüken, İstan-
bul, 1998
45 
 Daha geniş bilgi için bk.  Ahmet Kemal İlkul, Çin-Türkistan Hatıraları, Ötüken, İstanbul, 1997; Abdu-
reşit Jelil Qarluq, age., s. 310-312
Kaynaklar
Zaynobidin, Abdiraşidov, İsmoil Gasprinskii ve Türkistonda Cadidçilik, Toşkent, 2008.
Abduqadir  Damolla  Hékmetliridin  (Abdukadir  Damolla  Hikmetlerinden),  Yayına  hazırlayan: 
Muhemmettursun Sidiq, Bulak, Sayı. 4, Urumçi, 2007, s. 70-74 
TURSUN, Abduqadir (1994), “ ‘Hüseyniye’ Mektipiniñ Tunci Mudiri Kerimaxun”, Şincang Tezkiriçiliki, 
Sayı. 2, Ürümçi, s. 50-59
AHAT,  Andican  (2003),  Cedidizm’den  Bağımsızlığa  Hariçte  Türkistan  Mücadelesi,  1.  baskı,  İstanbul: 
Emre Yayınları.
LOKMAN, Baran (2007), “Çağdaş Uygur Edebiyatının Oluşumu”, Bilig, s. 191-211
Berqi, Abdulehed Abdureşid,  “Abdulqadir Damollamniñ Ayallar Terbiyisi Heqqidiki İlğar Qaraşliri ve 
Ularniñ Zamanimizdiki Ehmiyiti”, Bulak, Sayı. 3, Urumçi, 2007.
EMİN, Buğra Muhemmed (1989), Şerqiy Türkistan Tarixi, Ankara.
EHMET,  Cübeyri  HACI,  İmin  (1994),  “Qumul  Uyğur  Maaripiniñ  Tereqqiyat  Toğrisida”,    Şincang 
Tezkiriçiliki, Sayı. 2, Ürümçi, 
NADİR, Devlet (1990), İsmail Bey Gaspıralı, Ankara: Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
“Edebi Bir Musahebe”,  Şura, Sayı. 12, 1916.
ADİL BEY, Hikmet (1998), Asya’da Beş Türk, Hazırlayan Dr. Yusuf Gedikli, Ötüken, İstanbul. 
İLKUL,  Ahmet  Kemal  (1997),  Çin-Türkistan  Hatıraları  -  Şanghay  Hatıraları,  Hazırlayan  Dr.  Yusuf 
Gedikli, İstanbul: Ötüken 
ALİMCAN, İnayet (2007), Abdülhaluk Uyugur ve Şiirleri, Ankara: Türk Dili Kurumu yayınları. 
İsmail,  Ablimit -  Mahmutcan İslam, Hazirqi Zaman Uyğur Edibliri, Şincang Xelq Neşriyati, ürümçi, 
1993.
Qarluq, Abdureşit Jelil, “Uygur Yenileşme Sürecindeki İstanbul Ekolü ve Onun Bazı Temsilcileri Üzerine”, 
Türk Kültürü, 2009/2, s.290 - 328
Quran, Eneytulla,  “Abduxaliq Uyğurniñ İcadiyetke Qedem Qoyğan Vaqti Toğrisida Mulahize”, Şincang 
Daşösi İlmiy Jornili, Sayı. 2, 1996.
Qurban, Muhemmet İmin, “Abduqadir Damollam Öltürülgen Pacielik Keçe”, Şincang Tezkiriçiliki, Sayı. 
2, Ürümçi, 1999, ss. 57-58.
MARAŞ, İbrahim (2002), Türk Dünyasında Dinî Yenileşme (1850-1917), İstanbul: Ötüken Yayınları. 
MİLLWARD, James A. (2007), Eurasian Crossroads, New York: Columbia University Pres. 
Muti,  İbrahim,  “Meripetperver  Merhm  Mexsut  Muhiti  Toğrisida  Eslime”  (İlimsever  Merhum  Mahsut 

---