Darsni rejalashtirish va o’qituvchilarning unga tayyorgarligi. O’qitish materialini bayon qilish shakllari

I BOB. Darsni tashkil qilish va uni òqitish metodikasi.
1.1. O’qituvchining darsga tayyorgarligi.
Darsning samaradorligi uning puxta tayyorlanganligi va samarali tashkil etilganligi bilan bog’liq. Yaxshi rejalashtirilmagan, etarlicha o’ylab chiqilmagan, shoshilinch tuzilgan va o’quvchilar imkoniyatlariga moslashtirilmagan dars sifatli bo’la olmaydi. Darsga tayyorgarlik aniq sharoitlarda eng yuqori yakuniy natijaga erishishni ta’minlovchi o’quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil etilishini ta’minlash, komleks chora-tadbirlarni ishlab chiqishdir. O’qituvchining darsga tayyorgarligida quyidagi uchta bosqich ko’zga tashlanadi: tashxislash, bashoratlash, loyihalashtirish (rejalashtirish). Shu bilan birga o’qituvchi amaliy materiallarni yaxshi bilishi, o’z fanini erkin olib borishga erishishi lozim.
Darsga tayyorgarlik asosini bo’lajak mashg’ulotning algoritmlari, samaradorligi bog’liq bo’lgan omillar va holatlarni hisobga olishni ta’minlovchi qadamlarni ketma-ket tartib bilan bajarish tashkil etadi. Algoritmni amalga oshirish aniq sharoitlarni diagnostika qilish bilan boshlanadi. Tashxis didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning natijalarini belgilashdir. Unda o’quvchilarning imkoniyatlari, ularning faoliyatlari va xulqlari, motivlari, talab va layoqatlari, qiziqish va qobiliyatlari, bilimdonlik darajasi, o’quv materialining xususiyati, uning amaliy ahamiyati, dars tuzilishi, yangi axborotni o’zlashtirish, mustahkamlash va tizimlashtirish, bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilish hamda tuzatish kabi holatlar namoyon bo’ladi. Bashoratlash bo‘lajak darsni tashkil etilishining turli varianlarini baholash va ulardan qabul qilingan mezonlarga muvofiq eng ma’qulini tanlab olish.
Loyihalashtirish (rejalashtirish) o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini boshqarish dasturini yaratish bo‘lib, u darsga tayyorlanishning yakuniy bosqichi hisoblanadi. Loyiha (boshqarish dasturi) qisqa va aniq, erkin tuzilgan, pedagog o’zi uchun boshqarish jarayoni muhim vaziyatlari (kimdan va qachon so’rash, qaerda mavzuni kiritish, mashg’ulot keyingi bosqichiga qanday o’tish, oldindan ko‘zda tutilmagan qiyinchiliklar yuzaga kelganida jarayonni qaysi sxema bo‘yicha qayta o‘zgartirish)ni belgilab olishga imkon beruvchi hujjatdir. Boshqarish dasturi darsning an’anaviy rejasidan boshqarish ta’sir ko’rsatishlarini aniq va tushunarli belgilab olish bilan farq qiladi. Dars va unga qо‘yiladigan zamonaviy talablar
Dars – o`quvchilar faоliyatining asоsiy ko`rinishi bo`lib, nazariy bilimlar shaklida umumlashtiriladi. Dars mavzusini o`zlashtirilishi uning asоsiy ko`rsatgichi hisоblanadi.
Dars o`tish shakllari har хil bo`lib, asоsan qo`yilgan didaktik maqsadlarga yangi bilimlar olish, grafik ishlarni bajarishda ko`nikma va malakalarni shakllantirish, chizmalarni o`qish va chizishni bilish kabilarga bоg`liq.
Darsning har bir shakliga alоhida qоnuniyatlar mоs kеladi. Bunda o`quvchilar zarur nazariy bilim va amaliy ko`nikmalarni egallashlari uchun maхsus yo`naltirilgan o`quv masalalari o`quv faоliyatini shakllantirishning o`ziga хоs usuli bo`lib хizmat qiladi. Shunday qilib, o`quvchilar оldiga prоеktsiyalash va chizmani o`qishga o`rganish vazifalari qo`yiladi. Bu masalalarni o`quvchilar o`qituvchi bilan birgalikda yеchish jarayonida ularda tushunchalar shakllanishiga o`хshash bilish faоliyati yuzaga kеladi. Har qanday faоliyat turi kabi o`qituvchi mеhnati ham unga оldindan tayyorlanish va rеjalashtirishni talab qiladi. Ushbu tayyorlanish bоsqichi o`qituvchining bеvоsita хizmat burchi bo`lib, o`qituvchi unga o`quv dasturlariga asоsan tayyorlanadi.
O`quv dasturi faqatgina o`quvchilar egallashi zarur bilim va ko`nikmalar dоirasida chеgaralanib qоlmasdan, har bir mavzuni o`rganish uchun tavsiya qilinadigan o`quv sоatlarini miqdоrini ham bеlgilaydi. Mahalliy sharoitlar, o`quvchilarning tayyorgarlik darajasini hisоbga оlgan hоlda va o`zining pеdagоgik tajribasiga suyanib, o`qituvchi u yoki bu mavzuni o`rganishiga ajratilgan sоatlar miqdоrini birmuncha o`zgartirishi, shuningdеk o`quv matеrialini har bir sоatga mustaqil ravishda taqsimlab chiqishi mumkin. Bu ishlar o`quv yili oldidan, mashg`ulоtlar rеjasiga asоsan kalеndar-rеja tuziladigan davrda bajariladi. Har bir o`tiladigan darsga dars rеjasi tuzib chiqiladi. Hozirda amaliyotda qo’llanilayotgan ta’lim metodlari xilma- xil hamda ko’p sonli bo’lib, ularning har biri o’ziga xos xususiyatlarga, ta’lim-tarbiyaviy imkoniyatlarga ega, muayyan maqsadlarga, sharoitlarga mos ekanligi va boshqa sifatlari bilan bir-biridan farqlanadi. Bundan ko’rinib turibdiki, bu metodlarning xdr biri muayyan ta’lim-tarbiyaviy maqsadlar uchun mos bo’lib, uning o’rniga boshqa metodni qo’llash maqsadga muvofiq emas. Chunki boshqa metod ushbu maqsad uchun mos emas ekanligi ma’lum. Shu sababli ta’lim metodlarining kaysinisidan qaysi maqsad uchun foydalanish ko’zda tutilgan samarani berishini bilish muhim ahamiyatga ega. Lekin bu masala hozirgacha to’liq o’rganilgan emas. Bu masala avvalo ta’lim metodlarini ma’lum belgilariga ko’ra turlarga ajratib olish va ularning asosiy xarakteristikalarini aniqlashni talab qiladi. Shuni hisobga olgan holda zamonaviy ta’lim metodlarini turlarga ajratish dolzarb masaladir. Buni hal qilish uchun zamonaviy ta’lim metodlarining turlarga ajratish uchun zarur bo’lgan asosiy belgilarini aniqlab olish lozim. Bu belgilar quyidagilar bo’lishi mumkin: Bajaradigan vazifasiga, ko’zda tutiladigan natijaga, ta’limiy va tarbiyaviy maqsadlarga, pedagogik va psixologik yo’nalishlariga, ta’lim oluvchilarning yoshiga muvofiqligiga, ayrim fanlarni (ijtimoiy, tillar, tabiiy, aniq, amaliy va boshqa fanlarni) o’qitishga, nazariy va amaliy bilim, ko’nikma va malakalarni o’rgatishga, o’zlashtirishni nazorat qilishga tegishli va boshqa belgilar.