Birinchi bob Abulxayrxonning o`gli va taxt vorisi Shox Bulog Sulton, uning
o`gillari Muxammad Shoxbaxt, Shayboniyxon va Maxmud Sulton xamda udarning
avlodi tarixini o`z ichiga oladi.
Ikkinchi bobda Ko`chkunchixon (Ko`chumxon) va uning Samarkandda
xukmronlik kilgan avlodi tarixi bayon etilgan.
Uchinchi bobda Suyunchxojaxon va uning Toshkent xamda Turkistonda
xukmronlik kilgan avlodi tarixi keltirilgan.
To`rtinchi bobda xoja Muxammadxon va uning Movarounnaxrda podshoxlik
kilgan avlodi tarixi keltirilgan.
Beshinchi bob Abdulmo`minxonning taxtga o`tirishi (1598 y.) va kiska
xukmronligi xakida.
Oltinchi bobda Buxoroning dikkatga sazovor joylari, muallif bilan zamondosh
bo`lgan va Buxoroda istikomat kilgan shayxlar, olimlar va shoirlar xakida kiskacha
ma`lumot beriladi.
“Musaxxir ul-bilod” kam o`rganilgan, ko`lyozma nusxalari xam kam. Xozir
uning fakat ko`lyozma nusxasi ma`lum: biri O`zR FA Sharkshunoslik institutida
(Inv.№ 1505), ikkinchisi Rossiya FA Sharkshunoslik institutining Sankt-Peterburg
bo`limida (Inv.№ S. 465) saklanmokda. Afsuski, ikkala nusxa xam to`la emas.
Birinchi nusxada mukaddima va birinchi bobning katta kismi etishmaydi, ikkinchi
nusxaning esa eng kerakli V-VI boblari yo`k.
Asarning I-IV boblarida XVI asr tarixiga oid manbalarni, xususan
“Sharafnomayi shoxiy”dek yirik asarlarni xam ma`lum darajada to`latuvchi, ularda
bayon etilgan vokealarga aniklik kirituvchi kimmatli ma`lumotlar ko`p.
Shayboniyxon tomonidan 1507 yili o`tkazilgan pul isloxoti; Shayboniylar o`rtasida
kelishmovchiliklar va o`zaro nizolar, uning sabablari; Shayboniylar bilan kozok
xonlari o`rtasidagi siyosiy munosabatlar; o`sha zamonlarda Sirdaryo bo`yida
istikomat kilgan korakalpoklar va ularning XVI asrning oxiri va XVII asr
boshlaridagi axvoli; Toshkent, Turkiston, Sayram, Andijon va Axsiket kabi
shaxarlarning XVI asrning so`nggi choragidagi ijtimoiy-siyosiy axvoli xakidagi
ma`lumotlar shular jumlasidandir.
“Xaft iklim” (“etti iklim”) nomli geografik-biografik asarining ijodkori mashxur
adabiyotshunos olim Amir Axmad Roziydir. U asli Eronning Ray sharidan, badavlat
va o`kimishli xonadondan chikkan.
Amir Axmad Roziy o`z asarini 1594 yili tugatgan bo`lib, unda VII asrdan to
XVI asr oxirigacha etti iklim mamlakatlari va shaxarlarida istikomat kilgan 1560
nafar yirik shayx, olim, yozkvchi,shoir va davlat arboblari xakida kiska, lekin
kimmatli ma`lumotlar beradi. Muallif o`zigacha bo`lgan davrga tegishli masalarni
yoritishda “Suvar al-akolim” (“Iklimning ko`rinishi”), “Masolik ul-mamolik”
(“Mamlakatlar orasidagi masofalar”), “Tarixi Banokatiy” kabi asarlarga tayangan,
lekin ulardan tankidiy foydalangan, ularni yangi dalillar va ma`lumotlar bilan
boyitgan.
Shaxarlar va mamlakatlarni tavsif kilganda ularning geografik o`rni, dikktga
sazovor joylari, osori atikalari, xalki va uning xayoti, mashguloti va urf odatlari,
ba`zida axolisining umumiy soni, xo`jaligiga oid kimmatli ma`lumotlar keltiradi.
Masadan, Chingizxon xurujidan avval Balxda 50 mingdan ortik odam istikomat
kilgan, XU-XU1 asrlarda Toshkent atrofidagi toglarda temir, firuza, oxak konlari,
Xo`jandda firuza, Badaxshonda la`l konlari ishlab turgan.
“Xaft iklim”da Zaxiriddin Muxammad Bobur va uning avlodi davrida Xindiston
va O`zbekistonning ijtimoiy-siyosiy axvoli, Sharkiy Turkston, Koshgarning XVIasr
ikkinchi yarmidagi umumiy axvoli xakidagi zarur ma`lumotlarni uchratish mumkin.
Asarda VII-XVI asrlarda O`zbekiston va Xurosonda o`tgan yirik olim va shoirlar
xakidagi ma`lumotlar o`ta muximdir. Bular orasida “shoirlar podshoxi” Rashiduddin
Votvot (1088-1182 yy.), “Olimlar faxri” Abulkosim Maxmud ibn Umar Zamaxshariy
(1074-1144 yy.), buxorolik buyuk xadis olimi Abu Abdkllox Muxammadibn Ismoil
al-Buxoriy (810-870 yy.)lar bor.
“Xaft iklim” asarining ko`lyozma nusxalari mumlakatimizda va xorijiy
mamlakatlarning kutubxonalarida ko`p, lekin xali to`lik nashr kilinmagan. Undan
tarixchilar yordamchi manba sifatida foydalanishi mumkin.
“Tarixi olamoroyi Abbosiy” (“(Shox) Abbosning olamni bezovchi tarixi”)
nomli asar garchi XVI asrda o`tgan yirik Eron tarixchisi Iskandarbek Munshiy
tomonidan yaratilgan bo`lsa-da, unda O`zbekistonning tarixi va uning boshka
mamlakatlar bilan munosabatini o`rganishda muxim axamiyat kasb etadi.
Iskandarbek Munshiy o`z asarida keltirgan ayrim dalil va ma`lumotlariga
karaganda, 1561 yoki 1562 yili tugilgan. U saroy yumushiga kabul kilingunga kadar
kichik moliya xizmatchisi bo`lib ishlagan, keyinchalik devoni inshoga kabul kilingan.
Bo`lgusi tarixchi 1587 yili xarbiy xizmatga jalb etilgan va shox Abbos avval Safaviy
(1587-1629 yy.)ning xarbiy yurishlarida vokeanavis bo`lib ishtirok etgan, 1593 yili
esa saroy munshiysi lovozimiga tayinlangan va umrining oxirigacha shu lavozimda
turgan. Iskandarbek Munshiy 1634 yili vafot etgan.
Iskandarbek Munshiyning “Tarixi olamoroyi Abbosiy” nomli asarida Eronning
1588-1634 yillar orasidagi tarixi xronologik, yilma-yil tartibida yuayon kilingan. Bu
asar xam “Akbarnoma” singari saroyda .ritilgan kundalik daftar, rasmiy xujjatlar,
bayon etilgan vokealar ishtirokchilarining ogzaki axboroti xamda muallifning shaxsiy
kuzatuvlari bilan to`poangan ma`lumotlar asosida yozilgan.
“Tarixi olamoroyi Abbosiy” asari tarkibi mukaddima, uch jild va xotimadan
iborat. Asarning I-II jildlari 1616, uchinchi jildi esa 1628 yili yozib tamomlangan.
Kitobning birinchi jildi kompilyatsiya, umumlashtiruvchi xususiyatga ega bo`lib,
Xondamirning “Xabib us-siyar”, Mir Yaxyo Kazviniyning “Lubb at-tavorix”
(“Tarixlar magzi”) va muallif“Tarixi olamoroyi Abbosiy” noma`lum ikki asar “Tarixi
shox Ismoil Safaviy” va “Tazkirayi shox Taxmosib” xamda boshka asarlarga tayanib
yozilgan. Unda asosan shox Abbosning ota-boblari, shuningdek, shox Ismoil avval
(1502-1524 yy.), shox Taxmosib avval (1524-1576 yy.), Ismoil soniy (1576-1578
yy.) va Sulton Muxammad Xulobanda (1578-1587 yy.) xukmronligi yillaridagi tarixi
umumiy tarzda bayon etilgan.
“Tarixi olamoroyi Abbosiy” asarining II-III jildlari mazmuni yangi bo`lib,
mustakil axamiyatga ega. Ularda Eronning 1588-1628 yillar orasidagi ijtimoiy-
siyosiy tarixi keng yoritib berilgan. Uchinchi jild oxirida shox Abbos avval bilan
zamondosh bo`lgan shayxlar, olimlar, shoirlar va xattotlar xakida kimmatli
ma`lumotlar keltirilgan.
Asar O`zbekiston tarixini o`rganishda xam katta axamiyat kasb etadi. Unda
O`zbekistonning XVI asr oxiri va XVII asrning birinchi choragidagi siyosiy axvoli
xakida noyob ma`lumotlarni uchratamiz. Bundan tashkari, asar XVI asrning oxiri va
XVII asrning birinchi choragida Eron bilan Buxoro xonligi o`rtasidagi siyosiy
munosabatlarni o`rganishda muxim manbalardan biri xisoblanadi.
Dostları ilə paylaş: |