olim bo`lib etishgan. Bu xol uning Sulton Ya`kub Ok kuyunlu (1479-1490 yy.),
Sulton Xusayn Mirzo (1470-1506 yy.) Shayboniyxon, va, nixoyat Ubaydullaxon
saroyida zo`r extibor kozondi va xizmat kildi. Bunda tashkari va eng muximi, u bir
necha fan soxalarida yirik asarlar yozib koldirdi.
Fazlullox ibn Ruzbexon “Xalli tajarrid” (“Abstraktsiyaning xal etilishi”),
“Ta`likot bar muxolot” (“Aklga sigmadigan (narsalar)ning izoxi”), “Badi` uz-zamon
fi kissayi Xayy ibn Yakzon” (“Xayy ibn Yakzon” kissasida zamon badialari”),
“Tarixi olamoroyi Aminiy” (“Aminiyning olamga bezak bo`luvchi tarixi”), “Ibtol
najx al-botil va axmol kashf al-o`til” (“Noto`gri yo`ldan voz kechish va bid`atni inkor
etish”), “Suluk al-muluk” (“Podshoxlarning xulk-atvori xakida (risola)”) va
“Mexmonnomayi Buxoro” nomli asarlarni yaratgan.
1509 yili yaratilgan “Mexmonnomayi
Buxoro”
asari
Muxammad
Shayboniyxonning 1508-1509 yil kish oylarida kozok sultonlari Jonish Sulton,
Axmad Sulton va boshkalarning ulusi ustiga uyushtirgan xarbiy yurishi tarixini bayon
etadi. Bu yurish Fazlullox ibn Ruzbexon keltirgan ma`lumotlarga karaganda, mazkur
sultonlarning 1508 yilning kuzida va 1508-1509 yilning kish oylarida
Movarounnaxrning o`trok tumanlari ustiga kilgan talonchilik xurujlariga javoban
u.shtirilgan. Fazlullox ibn Ruzbexon bu .rishda shaxsan ishtirok etgan, yuz bergan
vokealarning ko`pchiligini o`z ko`zi bilan ko`rgan, ba`zilarini esa xon va uning yakin
kishilaridan eshitgan. Asar XV asrning ikkinchi yarmiga oid, shuningdek, o`zbek va
kozok xon va sultonlarining kelib chikishi xamda ularning o`zaro munosabatlari
xakidagi vokealar esa Shayboniyxonning ko`lida bo`lgan “Nasabnoma” yoki “Tarixi
Xumoyun” deb ataluvchi kitob asosida yozilgan.
“Mexmonnomayi Buxoro” asarining ko`lyozma nusxalari kam. Xozirgacha
dunyoda uning fakat ikkita nusxasi borligi aniklangan. Ulardan biri muallif dastxati
bo`lib, O`zR FA Sharkshunoslik institutida 1414 tartib rakami ostida saklanmokda.
Ikkinchisi Turkiyada, “Nuri Usmoniya” kutubxonasiga karashlidir (Tartib rakami
3431). Ushbu ko`lyozma asosida asar matnini eron olimi Manuchexr Setude 1962 yili
chop etgan. Ruscha kiskartirilgan tarjimasini R.P.Jalilova Moskvada 1976 yili nashr
etgan.
Asarning biz uchun kimmati shundaki, unda Dashti kipchok, Turkiston va kozok
ulusi geografik xolati, o`zbek va kozoklarning kelib chikishi, ularning etnik tarkibi,
turmushi, urf-odati, shuningdek, boylarning xo`jaligida kul mexnatidan foydalanish
xollari xakida benixoyat kimmatli ma`lumotlar uchraydi.
Unda Gayboniyxonning kozoklar ustiga yurishini gayridinlar ustiga yurish deb
oklashga xarakat kilingan.
“Xabib us-siyar fi azbor afrod ul-bashar” va Giyosiddin Xondamirning
tarixiy asarlari (“Inson xabarlari va fardlarida do`stning tarjimai xoli”) nomli
mashxur tarixiy asar muallifi Giyosiddin Xondamirdir (1475-1535 yy.). Uning to`lik
ismi Giyosiddin Muxammad ibn xoja Burxoniddindir. Otasi xoja Xumomiddin
Muxammad Temuriylardan Sulton Maxmud Mirzo (1459-1494 yillari Chagoniyon,
Xuttalon, Kunduz, Baglon va Badaxshon xokimi)ning vaziri bo`lgan. Ona tarafidan
tarixchi Muxammad Mirxond nabirasidir.
Xondamir 15-16 yoshligi chogida Alisher Navoiyning e`tiborini kozonadi va
uning kutubxonasiga xizmatga kabul kilinadi. U to Navoiy vafotiga kadar, yaeni 3
yanvar 1501 yilgacha xizmatda bo`ldi va boy kutubxonasiga mutasaddilik kildi.
Xondamir o`zining keng va chukur ma`lumotliligi, ilm-fanga chankokligi va
saloxiyati bilan ko`plarning taxsiniga sazovor bo`ldi. Uning xakida Alisher
Navoiyning “Majolis un-nafois” tazkirasida mana bularni o`kiymiz: “Mavlono
Xondamir Mirxondning farzandidir va saloxiyatli yigitdir. Tarix ilmida maxorati
bordir...”
Alisher Navoiy vafot etgandan keyin Xondamir mamlakatda kuchayib ketgan
o`aro kurash, ayniksa saroy afjiga mingan fmsku fujurlar okibatida Balxga ketib koldi
va Badi`uzzamon mirzo (1496-1506 yillari Balx xokimi, 1517 yida vafot etgan)ning
shaxsiy krtib sifatida xizmatiga kirdi. 1507 yili Xirot Shayboniyxon tomonidan ishgol
etilgandan keyin u Zaxiriddin Muxammad Bobur xuzuriga ketib koldi. 1512 yili
Bobur Movarounnaxrdan sikib chikarilgach, Xondamir Garjistonga bordi va to 1514
yilgacha Pasht kishlogida istikomat kildi. U asosan ilmiy faoliyat bilan mashgul
bo`ldi.
1514-1517 yillari Xondamir Balx uchun kurash olib borgan Badi`uzzamon
mirzoning o`gli Muxammad Zamon bilan birga bo`lib, uning kotibi sifatida xizmat
kildi. Muxammad Zamon Safaviylardan engilgach, Xondamir yana Garjistonga
kaytib bordi va ilmiy faoliyatini davom ettirdi.
1521 yili Xondamir vazir Xabibullo Sovajiyning taklifi bilan Xirotga kaytib
bordi va uning topshirigi bilan o`zining yirik tarixiy asari “Xabib us-siyar”ni
yozishga kirishdi. Oradan olti yil o`tgach, 1527 yilning iyuo` oyida Xondamir Xirotni
tark etdi va bu safar Xindistonga ketib koldi. Kishni u Kandaxorda kechirdi va 1528
yilning 17 sentyabrida Agraga kelib tushdi va Bobur xizmatiga kabul kilindi. Bobur
vafotidan so`ng uning to`ngich o`gli va taxt vorisi Xumoyun (1530-1542, ikkinchi
marta 1555-1556 yy.) bilan birga bo`ldi. Tarixchi Dexlida vafot etdi va vasiyatiga
ko`ra mashxur Nizomuddin Avliyo mozorida Amir Xusrav yoniga dafn etildi.
Xondamir sermaxsul olim edi. Movarounnaxr, Turkiston, Yakin va O`rta Shark
xalklari tarixi va madaniyatiga oid o`nga yakin asar yozib koldirgan. “Xulosat ul-
axbor” (“Tarixlar (xabarlar) xulosasi”), “Maosir ul-muluk” (“Podshoxlar
asrdoshlari”),
“Nomayi
nomiy”(“Atokli
maktublar”),
“Makorim
ul-axlok”
(“Namunali xulk”) va “Xabib us-siyar” shular jumlasidandir.
Xondamirning ilmiy merosida “Xabib us-siyar” nomli yirik tarixiy asari aloxida
o`rin tutadi va Movarounnaxr xamda Xurosonning XV asr oxiri va XVI asrning
birinchi choragi dagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o`rganishda muxim va kimmatli
manbalardan biri bo`lib xizmat kiladi. Asar 1521-1524 yillar orasida yozilgan. Lekin
olim Xindistonda turgan yillari xam asari ustida muntaxam ish olib bordi, uni yangi
dalillar bilan boyitdi, taxrir kildi. Kitob to`la ravishda 1529 yili yozib tamomlandi.
“Xabib us-siyar” umumiy tarix yo`nalishidagi asar bo`lib, mukaddima (iftitox),
xotima (ixtitom) va uch jild (mujallad)dan iborat. O`z navbatida xar bir jild to`rt kism
(juz)ga bo`linadi. Asarning I-II- jildlari amda III- jildning 1-2- kism, juzlari Turkiston
xonlari, Chingizxon va uning Mo`guliston, Dashti kipchok, Movarounnaxr va Eronda
xukmronlik kilgan avlodi, Mamlyuklar, Kirmon Klraxitoylari, Kartlar va Xuroson
sarbadorlari tarixini o`z ichiga oladi. III - jildning 3- va 4- kismlari, juzlari esa yangi
bo`lib, Xuroson va Movarounnaxrning XV asrning 90- yillaridan to 1524 yilgacha
bo`lgan ijtimoiy-siyosiy axvolini chukur va atroflicha bayon etadi.
“Xabib us-siyar” asarida katta er egaligi, iktisodiy axvol, tinimsiz urushlar
tufayli vujudga kelgan sharoit to`grisida ayrim, dikkatga sazovor dalillar va
ma`lumotlarni uchratamiz. Masalan, asarda o`z aksini topgan 1498 yilgi Samarkand
kamali paytidagi shaxar xalkining ayanchli axvoli, 1512 yilgi Safaviylar tomonidan
Dostları ilə paylaş: |