paygambarlar va o`n bitta donishmandlar to`grisida ixcham, lekin juda jonli va
kizikarli ma`lumotlar bayon etilgan.
Ma`lumki, Alisher Navoiyga kadar xam anbiyolar xakida turli rivoyatlar,
kissalar mavjud bo`lgan. Ayniksa, «Kur`oni karim»da va eng kadimiy manbalarda,
umumiy tarixga oid Abu Ja`far Tabariyning (836-923) «tarixi ar-rusul va muluk»,
Abu Rayxon Beruniyning «Osor ul-bokiya», xamda Abu Sulaymon ibn Dovud binni
Abu-l-Fazl Muxammad binni Dovud al-Banokatiyning (vaf. 730/1330) «Ravzatu Oli
al-bob fi tavorix al-akobir va-l-ansob» (1317) yoki «Tarixi Banokatiy» (XIV asr)
nomli, Xamdullox binni Abu Bakr binni Axmad binni Nasr al-Mustavfi Kazviniyning
(vaf. 750/1350) «tarixi Guzida» (744/1343), Abulkosim Firdavsiyning «Shoxnoma»,
Nizomiy Ganjaviyning «Xamsa» va boshka shu kabi asarlarda tarixiy vokealar,
shuningdek, diniy tarixga oid ma`lumotlar ko`p.
O`z davrining yirik olimi va tarixchisi sifatida Alisher Navoiy xam bunday
manbalarni o`rganib chikkan, ular bilan yakindan tanishgan. Bu asarlar aksariyati
arab va fors tilida bo`lgani uchun, Alisher Navoiy turkiy-o`zbek tilida, ko`plab
kissalarni kiyosiy o`rganish asosida o`z asarini yaratdi. U asar mazmun jixatidan
umumiy tarixga oiddir.
Bu asar ikki kismdan iborat. Birinchi kismda Odam Atodan tortib, nux, Iso,
Muso, Yakub, Sulaymon, Dovud, Yusuf va boshka paygambarlar xayotiga oid turli
nakllarni bayon etadi, xar bir tarix oxirida ruboiy keltirilib, ularning xayotiga lirik
xotima yasaydi.
Kitobning ikkinchi kismida mashxur donishmandlar xayoti lavxalari, ularning
xikmatlari keltiriladi. Masalan, Garbda Pifagorga nisbatan bergan bir iborani Alisher
Navoiy Bukrotus xakim nomidani shunday keltirilgan: «Yaxshi so`z ko`ngulni
yoritur va yaxshi xam ko`zning ne`mati arusidurkim, aning maxri shukrdir».
Butun umri va faoliyati davomida olimlarni kadrlagan Alisher Navoiy ularning
tarixini anbiyo, paygambarlar tarixidan keyin, ularni birgalikda bitgani aloxida
taxsinga sazovor xoldir. Bu kitob tarixchi, olim va shoirlarga kadimgi davr izoxi
uchun muxim manba vazifasini o`tashi mumkin. Bu asarni manbashunoslik fanida
aloxida o`rganish shuning uchun xam zarurki, tarixga oid asarlarda tafsilotlari
keltirilmay, juda ko`p o`rinlarda maygambarlar va ularning xayotiga oid vokealarga
murjaat kilish uchraydi. Manna shu jixatidan Alisher Navoiy asari xam tarixchi
olimlar, xam tarixni o`rganuvchi talabalar uchun katta axamiyat kasb etadi. Shuning
bilan birga, u asarda alisher Navoiyning mashxur tarixchi Sharafuddin Ali Yazdiyga
munosabati bayon etilgan. Navoiy uning «Zafarnoma» asari mukaddimasini zikr klar
ekan, tarixchini «mavlono sharaf ul-millat va davla», ya`ni «davlat va millat sharafi»
deb ta`riflaydi.
«Tarixi muluki Ajam» asari
Alisher Navoiyning ikkinchi tarixiy asari «Tarixi muluki Ajam»dir. 890/1485
yildan so`ng yaratilgan bu asarda Eronda xukmronlik kilgan to`rt sulola:
Peshdodiylar, Kayoniylar, Ashkoniylar va Sosoniylar to`grisida ma`lumot keltirilgan.
Asar oxirida Sulton Xusayn Mirzo madxi o`rin olgan. Agar biz avvalrok yaratilgan
«Saddi Iskandariy» dostonida xam to`rt sulola xakidagi ma`lumot borligini nazarda
tutsak, doston yaratish jarayonida Alisher Navoiy to`plagan ma`lumotlarni maxsus
tarixga oid asar sifatida ijod kilgan ko`rinadi. Bunda Alisher Navoiy yukorida
nomlari zikr etilgan asarlar katorida yana Abu-l-Xayr Nasiriddin Abdullox binni
Umar ul-Kozi Bayzaviyning (vaf.685/1266) «Nizom ut-tavorix» (yozilgan 674/1275),
Abu Xomid Gazzoliyning (1058-1111) «Nasixat ul-muluk» va boshka asarlarni,
xususan o`z zamondoshi Mir Muxammad Mirxondning «Ravzat us-safo» asaridan
boxabar xolda, Eron tarixiga oid arab va fors tillarida tarixiy asarlardan farkli, bu
kitobni turkiy tilda yaratdi. Ushbu asardagi shaxslar to`grisidagi ma`lumotlar Alisher
Navoiy o`zining dostonlarida xam mavjudligini eslatib o`tgan. Bu asar ilmiy tankidiy
matnini sharkshunos L.Xalilov tuzib, nomzodlik dissertatsiyasini ximoya kilgan edi.
Afsus xamon uning tankidiy matni chop etilmagan.
«Tarixi muluki Ajam» asarini ma`lum darajada, «Xamsa», xususan «Saddi
Iskandariy» dostoniga tarixiy ilmiy ilova sifatida xam kabul kilish mumkin. Uning
ichidagi ma`lumotlarning she`riy ifodasi «Saddi Iskandariy»da keltirilgan bo`lib,
ularni boshka tarixiy asarlar bilan kiyosiy o`rganish Alisher Navoiyning tarixchi olim
sifatidagi ijod kirralarini ochishga rdam berishi mumkin.
«Xamsat ul-mutaxxirin» risolasi
Alisher Navoiyning uchinchi memuar biografik asari «Xamsat ul-
mutaxxirin»dir. U Abduraxmon Jomiy vafotidan so`ng, ya`ni 898/1492 yildan keyin
yaratilgan. Bu risola Alisher Navoiyning piri, ustozi va do`sti Abduraxmon Jomiyga
bagishlangan bo`lib, ikki buyuk ijodkor o`rtasidagi garoyib vokealar bayoni,
Jomiyning shajarasi, asarlari nomlari va ularga berilgan baxolardan iborat. Uni
memuar-yodnoma asar deb atash mumkin. Ushbu risola mazmunini ikki buyuk shaxs
asarlaridagi lavxalar, xususan «Nasoyim ul-muxabbat», «Majolis un-nafois» xamda
ularning o`zaro xatti kitobati, ayniksa, «Murakka`i Mir Alisher» to`plamidagi
Jomiyning dastxat maktublari boyitishga xizmat kiladi.
«Xoloti Sayyid Xasan Ardasher» risolasi
Alisher Navoiyning to`rtinchi tarixiy asari, memuar biografik xarakterdagi risola
bo`lib, u «Xoloti Sayyid Xasan Ardasher» deb nomlanadi. O`ziga «otaday» mexribon
bo`lgan Sayyid Xasan Ardasher to`grisidagi asar to`gridan to`gri «Xolot» ya`ni
biografiya deb ataladi. Asar tasnif odobiga ko`ra, «Bismilloxir-raxmonir - raxiym»
so`zidan so`ng keladigan «Xamd» Allox madxi o`rniga nasimga murojaat bilan
boshlanadi, asar mazmuni shunday xarakterlanadi: «Soliki foniy va gavxari koniy,
orifi maoniy Sayyid Xasani Ardasher (raxmatulloxi) siyar va xolotida». Ya`ni bu asar
«o`tkinchi foniy dunyodagi solik, gavxarlar koni va ma`nolar orifi Sayyid Xasan
Ardasher biografiyasi» deb ataladi.
Asar boshida muallif Sayyid Xasani Ardasherning otasi to`grisida kiska
ma`lumotlarni keltiradi, undan so`ng, Alisher Navoiy uning o`zi xam yoshligida otasi
kabi Boysungur Mirzo xizmatida bo`lgani, turli soxalar bo`yicha bilim olganini
yozadi. Temuriylar saroyida xizmat kilib, doim xurmat va e`tiborda bo`lgani, xatto
Sulton Xusayn Mirzo unga katta davlat lavozimini taklif kilganida, dunyo ishlaridan
yuz o`girib, darveshlikni ixtiyor etganini zikr etadi. Risolada Sayyid Xasan
Ardasherning tarixi, uning badiiy didi, turkiy va forsiy tildagi adabiyotni yaxshi
bilishi, imom Gazzoliyning «Kimiyo-i saodat», Fariduddin Attorning «Mantik ut-
tayr» asarlarini xush ko`rishi, xayotida bo`lib o`tgan vokealar tafsilotilarining eng
muximlari zikr etiladi. Natijada, kitobxon ko`z o`ngida Temuriylar zamoni
ziyolilarining yorkin vakili siymosi tarixi namoyon bo`ladi. O`sha davr ijtimoiy
Dostları ilə paylaş: |