Boburning bobo meros poytaxt Samarkanddagi xukmronligi bir yilga xam etmadi.
1512 yilning baxorida Ko`li Malik (Xayrobod bilan Korako`l orasida joylashgan
mavze`) degan joyda bo`lib o`tgan jangda Shayboniylardan Ubaydullaxon,
Muxammad Temur Sulton, Jonibek Sulton va boshkalarning birlashgan kuchlari
uning ko`shinlarini tor-mor keltirdi. Bobur Xisori shodmon tomonga chekindi va
kariyb ikki yil mobaynida o`sha viloyatda kun kechirdi va 1514 yili yana Kobulga
kaytdi. U 1514-1525 yillar orasida Shimoliy Xindistonga, uni bo`ysundirish
maksadida besh marta ko`shin tortadi, lekin fakat so`nggi yurishi (1525 y.) natijasida
boy va ulkan mamlakatni egalladi. Bobur tarixda yangi saltanatga asos soldi. Uning
davlati garbda yanglish Buyuk mo`gullar nomi bilan mashxur bo`lib ketgan, aslida
esa bu Xindistondagi Temuriylar yoki Boburiylar davlatidir. Bobur 1530 yilning 26
dekabrida Xindistondagi poytaxti Agra shaxrida vafot etdi. Ammo uning vasiyatiga
ko`ra, keyincha uning xoki Kobul shaxridagi o`zi asos solib obod kilgan bogga
ko`mildi. Uning kabr toshi keyincha chevarasi Nuriddin Muxammad Jaxongir (1605-
1627 yy.) tomonidan o`rnatilgan.
Bobur iste`dodli kalam soxibi sifatida ikki devon-she`rlar majmuasi, aruz
ilmiga oid risola, islom konunshunosligi masalalariga bagishlangan “Mubayyin”
nomli masnaviysi, Ubaydulla Xoja Axrorning “Volidiya” risolasining turkiy
tarjimasi, musika va xarbiy ishga oid risolalari muallifi, maxsus yangi alifbo “Xatti
Boburiy” ixtirochisi xamda “Vakoyi`” asarining ijodkoridir.
“Vakoyi`” memuar – xotira tipidagi asar bo`lib, o`zining bayon uslubi bilan
“Temur tuzuklari”ni eslatadi. Kitobda Fargona, Toshkent, Samarkand, Xisori
shodmon, Chagoniyon, Kobul, Xuroson poytaxti Xirot xamda Shimoliy
Xindistonning XU asr ikkinchi yarmi va XU1 asr birinchi o`ttiz yilligidagi ijtimoiy-
siyosiy axvoli batafsil yoritilgan. Asar mazmunini shartli uch kismga bo`lish
mumkin:
1. Fargona va Movarounnaxr vokealari davri (1494-1504 yy.);
2. Kobul va Xuroson vokealari davri (1504-1525 yy.);
3. Xindiston vokealari davri (1525-1530 yy.).
Siyosiy vokealar bayonidan tashkari, asar geografik xamda etnografik
ma`lumotlarga boy. Undan Fargonaning turk-mo`gul kabilalari, ko`chmanchi
o`zbeklar ko`shini tuzilishi, Movarounnaxr, Xuroson va Xindiston xalklarining urf-
odatlari, xayvonoti, nabototi, parrandalari va boshkalar to`grisida tafsilotlar xam o`rin
olgan.
“Vakoyi`” asari asl matni uch marta, birinchi marta 1857 yili Kozonda
N.I.Il`minskiy tomonidan Buxoro ko`lyozmasi va ikki marta 1905 va 1970 yillari
Angliyaning poytaxti London shaxrida A.Beverij xonim tomonidan Xaydarobod
ko`lyozmasi asosida chop kilingan edi.
1995-1996 yillari yapon olimi Eyji Manu “Vakoyi`” asari matnini to`rtta turkiy
va uchta forsiy ko`lyozmalari asosida tuzib, unga mukammal ko`rsatkichlarni aloxida
jild sifatida ilova kildi. Bu tadkikotchi keyincha yapon tilida tarjima va
ko`rsatkichlarni ikki jildda chop etdi.
Kirill-rus alifbosida 1948-1949 yillari ikki jildda S.Mirzaev va P.Shamsiev
tomonidan birinchi bor va 1960 yili bir jild sifatida chop kilingan edi.
2002 yili S.Xasanov tomonidan P.Shamsiev, S.Mirzaev va Eyji Manu nashrlari
asosida “Vakoyi`” asar matnini chop etdi. Ammo bular va boshka nashrlar ushbu
jaxonga mashxur asarning asl nusxasining ilmiy akademik nashri emas.
Garchi “Vakoyi`” asl nusxa matni ilmiy asosda tiklanmagan bo`lsa-da, uni
tarjima kilish, o`rganish xali asar to`la tugamasdan oldin boshlangan edi.
Ilk marti “Vakoyi`” asarini fors tiliga tarjima kila boshlagan va bir kismini
tarjima kilgan shaxs Boburning safdoshi va sadri Shayx Zayn Xavrfiy (vaf.1534 y.)
edi.
Asar butunlay tugamasdan turib, undan bir nusxani Bobur ko`chirtirib
Movarounnaxrga jo`natgan edi.
“Vakoyi`” bilan tasodifan tanishgan Boburning chevarasi Sulton Salim,
bo`lgusi Jaxongir otaligi, ma`naviy ustozi Kutbiddin Muxammad Beklarbegi o`gli
Bexruzxon Navrangxondir. U Mirzo Poyanda Xasan Gaznaviydan asarni fors tiliga
tarjima kildira boshlaydi. Ammo tarjimon vafot etgach, Muxammad Kuli Xisoriyni
bu ishga jalb etib, 1586 yili tarjima nixoyasiga etadi.
Uchinchi marta “Vakoyi`”ni fors tiliga tarjima kilish tashabbuskori Boburning
nabirasi Jaloliddin Muxammad Akbar (1556-1605 yy.) edi. U asarni Bayramxon o`gli
Abduraximxonga tarjima kildirib, uning ko`plab nusxalarini nafis mo``jaz rasmlar
bilan bezattirgan. Forsiy tildagi ushbu uchchala tarjima asl matnni tiklashda katta
ilmiy axamiyatga ega.
“Vakoyi`” asari garb olimlari ichida mashxur va juda katta obro`-e`tiborga
molik. Asar ingliz tiliga uch marta 1826, 1921 va 1990 yillari to`la tarjima kilingan
bo`lsa, uning ixcham va kiskartirilgan nashrlari o`n beshdan ziyoddir. Aytish
mumkinki, so`nggi ikki yuz yil davomida ingliz sharkshunoslari “Vakoyi`” asarini
juda jiddiy o`rganmokdalar va maxsus Boburshunoslik ilmiy yo`nalishiga asos
solganlar.
Asarning forsiy toshbosma matni xam mavjud. Kitob yana ikki marta frantsuz
tiliga, nemis, turk, yapon, xind, urdu, turk, kozok tillariga tarjima kilingan.
Umuman, shark tarixiga oid asarlar ichida “Vakoyi`” bksak mavkega ega.
Shunday tarixiy obida to`grisida uch marta akademik S.Azimjonova tomonidan rus
tilida kitoblar chop etilgan bo`lsa-da, o`zbek tilidagi tadkikotlar asosan filologik
yo`ealishda amalga oshirilgan.
“Vakoyi`” birinchi galda tarixiy manba va u boshka soxa mutaxassislari uchun
xam bebaxo obida va ibratli namunadir.
“Shayboniynoma” tarixiy dostonining muallifi Muxammad Solix (taxm.
1455-1535 yy.) bo`lib, turkiyzabon bilkut kabilasidan chikkan. Shoxrux va Mirzo
Ulugbek davrida zo`r nufuzsha esha bo`lgan amir Shoxmalikning nabirasi. Otasi amir
Nur Saidbek xam yirik amirlardan bo`lib, avval Mirzo Ulugbek, so`ngra Sulton Abu
Sa`id Mirzo xizmatida bo`lgan, 1464-1467 yillari Xorazmda xokim bo`lgan va 1467
yili Sulton Abu Saidning farmoni bilan katl etilgan. Muxammad Solixning yoshligi
Xirotda kechgan va o`sha erda o`kib nash`u namo topgan, so`ngra Sulton Xusayn,
1494 yildan Samarkandda katta nufuzgu ega bo`lgan Temuriy amirlardan Darvish
Muxammad tarxon va xoja Ubaydulla Axrorning o`gli Muxammad Yaxyo, 1500-
1504 ymllari Buxoro va Chorjo`ydagi noib bo`lib, shundan keyin to vafotiga kadar,
Shayboniylardan Muxammad Sulton (vaf. 1505 y.) va Ubaydullaxonning kotibi
bo`lib xizmat kilgan.
Muxammad
Solixning
yaratgan
tarixiy
dostoni
“Shayboniynoma”da
Muxammad Shayboniyxonning xayoti va olib borgan urushlari xakida she`riy
uslubda xikoya kilinadi. Asar kaxramonning tugilganidan boshlab, to 1505 yilgacha
Dashti kipchok, Movarounnaxr xamda Xorazmning ijtimoiy-siyosiy tarixidan baxs
Dostları ilə paylaş: |