Ogaxiy xam iste`dodli shoir, yirik tarixnavis olim va moxir tarjimon sifatida
shuxrat topti. U togasi Munis boshlagan “Firdavs ul-ikbol” asarini oxiriga etkazdi.
Undan tashkari, “Riyoz ud-davla” (“Davlatning jannat bogi”), “Zubdat ut-tavorix”
(“Tarixlar sarasi”), “Jomi` ul-vokeoti sultoniy” (“Culton vokealarining majmuasi”) va
“Gulshan ud-davlat” (“Davlat gulshani”) kabi tarixga oid asarlarni xam yozgan.
Bulardan tashkari, Ogaxiy zabardast tarjimon sifatida 19 asarni o`zbek tiliga
tarjima kilgan bo`lib, ularning ichida Muxammad Mirxondning “Ravzat us-safo”,
Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Nizomuddin Axmad Xiraviyning
“Tabakoti Akbariy” kabi ulkan tarixiy asarlar xam bor.
Munis va Ogaxiyning tarix soxasidagi eng katta ilmiy ishi “Firdavs ul-ikbol”
asarining yaratilishi edi. Kitobda Xorazmning kadim zamonlardan to Ko`ngirot
sulolasidan chikkan Alloxkulixon (1825-1842 yy.) zamonigacha bo`lgan tarixdan
baxs yuritadi.
“Firdavs ul-ikbol” asari mukaddima va besh bobdan iborat. 1806 yili
boshlangan va 1840 yili yozib tamomlangan.
Mukaddimada Eltuzarxon nomiga xamdu sano o`kiladi, Munisning xon
xizmatiga kirish sabablari aytiladi va asar mundarijasi keltiriladi.
Asarning 1-11-boblarida islomiyatdan avval o`tgan piygambarlar, eskm tarix
kitoblarida turk-mo`gul kabilalarining ajdodi xisoblangan Yofas ibn Nux va
Ko`ngirot amirlarining ilk tarixiga bagishlangan.
Uchinchi bobda Burtajon va Chingizxon tarixi, Mo`gul imperiyasining
Chingisxon zamonidan to Oltin O`rda xoni Berdibek (1357-1361 yy.) davrigacha
bo`lgan tarixi bayon etilgan.
To`rtinchi bob Xorazmning Shayboniylar davri (1511-1804 yy.)dagi ijtimoiy-
siyosiy tarixi xakidadir.
Beshinchi bob Xiva xonligining 1804-1825 yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy
tarixini o`z ichiga oladi.
Munis va Ogaxiyning mazkur asarining asosiy axamiyati shundaki, unda
Xorazmning kariyb 300 yillik (1511-1825 yy.) tarixi yaxlit, xronologik tartibda
bayon etilgan. Asar turli mavzudagi daliliy ma`lumotlarga nixoyatda boy. Kitobda,
masalan, Xorazm (Xiva xonligi) o`ramida istikomat kilgan turkman, korakalpok va
kozok xalklari va ularning mamlakatning ijtimoiy-siyosiy xayotida tutgan o`rni, katta
er egaligi, mexnatkash xalk axvoli, solik va jarimalar, xiroj, zakot, peshkash, tansukot
va xokazo, o`n to`rt urugning tarkatib yuborilishi, 1714, 1722-1723 va 1768 yillari
sodir bo`lgan ocharchilik va kaxatchilik, Xorazm shaxarlari Urganch, Kot, Vazir,
Yangi shaxar, Tirsak, Gandumkon, Xazorasp, Shaxobodlarning umumiy axvoli,
turkmanlar va o`zbeklarning etnik tarkibi, Xiva xonligining boshka mamlakatlar,
xususan, Eron, Buxoro xonligi va Rossiya bilan bo`lgan iktisodiy va siyosiy
munosabatlari xususida kimmatli ma`lumotlarni uchratamiz.
“Firdavs ul-ikbol” asari tarixchilar tomonidan kam o`rganilgan. Uning
ko`lyozma nusxalari O`zbekiston, Rossiya va boshka mamlakatlar kutubxonalarida
saklanadi.
“Ansob us-salotin va tavorix ul-xavokin” (“Sultonlar shajarasi va xokonlar
tarixi”) asarining muallifi Mirza Olim Toshkandiydir. Uning to`la ismi Mirza Olim
ibn domla Mirza Raxim Toshkandiydir. U o`z davrining keng ma`lumotli va
tanparvar kishilaridan bo`lgan. Asar X1X asr oxirida yozib tamomlangan.
“Ansob us-salotin va tavorix ul-xavokin” Fargonaning yoki Ko`kon
xonligining XU-X1X asrlar orasidagi tarixini o`z ichiga oladi. Muallif ayniksa 1842-
1875 yillar tarixini keng yoritgan.
Kitobning to`rtta mo``tabar ko`lyozmalari O`zR FA Sharkshunoslik instituti
xazinasida mavjud. U Ko`kon xonligi tarixini o`rganishda muxim manbalardan bo`lib
xizmat kiladi.
“Shajarayi Xorazmshoxiy” va “Xorazm tarixi”(1910-1918 yy.) asarlari
muallifi serkirra iste`dod soxibi Muxammad Yusuf ibn Bobojonbek Bayoniy (1858-
1923 yy.)dir. Bayoniyning naslu nasabi Xiva xonligini ko`p yillar idora kilgan
Ko`ngirotlar sulolasiga borib ulanadi. Otasi Bobojonbek Xiva xoni Eltuzarxon (1804-
1806 yy.)ga nabira bo`ladi.
Muxammad Yusuf Bayoniy yoshligidan yaxshi tarbiya topdi, keng ma`lumot
oldi. Arab va fors tillarini yaxshi o`rgandi, adabiyot, tarix, tibb va musika ilmlarini
egalladi. Shu bilan birga xattotlik ilmini xam yaxshi o`rgandi. U, ayniksa xatlarning
rayxoniy, suls, kufiy va shikasta turlari bo`yicha moxir xattot, musika ilmida, ayniksa
tanbur va gijjak chalishda maxoratli sozanda bo`lib etishdi.
Bayoniy mumtoz adabiyotni, xususan she`r ilmini xam puxta egalladi, o`z
zamonining shoiri sifatida dong taratdi. U mumtoz she`riyatning barcha turlarida ijod
kildi. O`zidan bir she`riy to`plam, devon koldirdi. Devoni ko`lyozmasi O`zR FA ning
Sharkshunoslik instituti fondida saklanmokda.
Bayoniy asosan yirik tarixnavis olim, Munis va Ogaxiylarning davomchisi
sifatida shuxrat kozondi. Bu soxada u ikki yirik asar yaratdi.
Bayoniyning “Shajarayi Xorazmshoxiy” asarida Xorazmning turklarning
kadimgi podshoxi Yofas o`glon, Yofas ibn Nuxdan to Ko`ngirot sulolasigacha
kechgan tarixi bayon etilgan. Asarning eng kimmatli kismi Muxammad Raxim avval
(1806-1873 yy.) va Asfandiyorxon (1910-1918 yy.) davrigacha bo`lgan so`nggi
kismidir.
Olimning ikkinchi tarixiy asari “Xorazm tarixi” kitobida Xorazmning 1910-
1918 yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixi keng yoritilgan.
Muxammad Yusuf Bayoniy moxir tarjimon sifatida xam nom koldirgan. U
ko`pgina muxim tarixiy asarlarni arab va fors tillaridan o`zbek tiliga tarjima kilgan.
Abu Ja`far Muxammad ibn Jarir at-Tabariyning “Kitob ar-rasul va-l muluk va-l-
xulafo”, Darvesh Axmadning “Caxoyif ul-akbar”, Kamoliddin Binoiyning
“Shayboniynoma” asarlari ana shular jumlasidandir.
Bayoniyning “Shajarayi Xorazmshoxiy” asarining (1911-1913 yillari yozib
tamomlagan kismi, ya`ni Muxammad Raximxon soniy zamonidan sayyid
Asfandiyorxon xukmronligi davrini o`z ichiga olgan 15- va 16- boblari Ikboloy
Azizova tarafidan so`z boshi va zarur izoxlar bilan, 1991 yili “Meros” to`plamida
nashr etilgan.
Turkiy-o`zbek tilidagi manbalar xususiyatlari. X-XIV asrlarga oid turkiy
tildagi yozma manbalar nisbatan kam saklanib kolgan. Mavjudlari esa xali munosib
tarzda manbashunoslik nuktai-nazaridan o`rganilib, ilmiy muomalaga kiritilgani yo`k.
Ya`ni u manbalar tarix ilmida o`z o`rnini egallagani yo`k.
X-XIV asrlarga oid turkiy tildagi yozma manbalar to`grisida shuni kayd etish
zarurki, ularda xam arab va fors tillaridagi manbalarga xos umumiy xususiyatlar
o`xshash desak bo`ladi. Yozuv xususida turkiy va fors tili xarflari aynan bir xil, ya`ni
32 xarfdan iborat.
Dostları ilə paylaş: |