Muxammad Mirxondning “Ravzat us-safo” kabi yirik asarlarning turkiy tiliga
o`girilishi, Durbek, Sayid Kosimiy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Xofiz Xorazmiy kabi
shoirlar ijodi turkiy-o`zbek tilining jaxondagi tarakkiy etgan adabiy va ilmiy til
ekanligini ko`rsatdi.
Alisher Navoiy yirik badiiy asarlari, “Xamsa” va “Lison ut-tayr” dostonlari,
“Xazoyin ul-maoniy” nomli to`rt devonlari katorida yaratilgan nasriy tarixiy asarlari,
xususan tarixga oid “Tarixi anbiyo va xukamo”, ”Tarixi muluki Ajam”, “Xamsat ul-
mutaxayyirin”, ”Xoloti Sayyid Xasan Ardasher”, ”Xoloti Paxlavon Muxammad”,
”Vakfiya”, “Maxbub ul-kulub”, ”Majolis un-nafois”, ”Nasoyim ul-muxabbat”,
“Munshaot” asarlari juda katta tarixiy axamiyatga molik manbalarning yaratilganligi
keyingi davrlarda turkiy-o`zbek tilining rivojiga ulkan xissa bo`lib ko`shildi.
Zaxiriddin Muxammad Boburning “Vakoyi`” (“Boburnoma”, 1530 y.)
asarining yaratilishi jaxonshumul axamiyatga molik manba sifatida ijod etilganligini
ko`rsatadi. Chunki bu obida to`rt marta fors tiliga, uch marta ingliz tiliga to`la tarjima
kilinib, birgana forsiy ko`lyozmalarning juda ko`p tarkalganligi, o`n uch ko`lyozmaga
ko`plab mo``jaz rasmlar bilan ziynatlanganligi, asl matnning sakkiz marta chop
etilishi, o`ndan ziyod inglizcha kiska nashrlar yukoridagi fikr isboti uchun kifoyadir.
Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois” tazkirasi xam XVI asrda uch marta
fors tiliga tarjima kilingan. Yana Muxammad Solix, Abuloziy Baxodirxon, Munis,
Ogaxiy, Bayoniy, Xakimxon To`ra va boshkalarning tarixiy asarlari juda muxim va
kimmatli manbalardir.
Ayniksa, XIX asrda Xorazmda va Sharkiy Turkistonda turkiy tilga katta e`tibor
tufayli ko`plab tarixiy, diniy va badiiy asarlar forsiy, arabiy tillaridan tarjima kilindi,
yangi asarlar yaratilishiga imkon yaratildi.
Umuman, XX asr birinchi choragigacha turkiy - o`zbek tillarida kator tarixiy
manbalar yaratilgan edi. Bu davrgacha bitilgan bizning tilimizdagi obidalar arab
alifyuosi asosidagi yozuvlarda bitilgan edi.
1929 yili alotin alifbosiga o`tildi
1940 yili rus-kirill alifbosi kiritildi.
Mustakilligimiz bizga yana lotin alifbosini kayta tikladi. Albatta, lotin alifbosi
rus-kirill alifbosiga nisbatan ko`plab turkiy xalklar uchun kabul kilinganligi bilan
kator afzallikka ega. Lekin deyarli XIII yoki XII asr davomida yaratilgan manbalar
takdiri nima bo`ladi? Degan savol kishini o`ylantiradi. Bo`lgusi tarixchilarga fors,
arab tili asoslarini o`rgatilishi, arab yozuvidagi manbalardan foydalanish malakasini
xosil kilish kay darajada?
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning tarixga e`tibori va
xilkimiz boy madaniyatini o`rganishga, kadolashga intilishi kishida umid va
kelajakka ishonch uygotadi. Darxakikat, “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`k”.
Ushbu darslikda turkiy-o`zbek tilida bitilgan xamma manbalarni kamrab olish
mumkin emas, shuning uchun eng muxim va yirik yozma manbalarning xarakterli
xususiyatlarni bayon etamiz, xalos. Umid kilamizki, bu erda olgan bilimlarini
talabalar o`zlari mustakil ravishda kengaytirib, yanada chukurlashtiradilar. Chunki,
manbalar barcha bilim asosidir.
Turkiy o`zbek tilidagi tarixiy manbalar
”Kutadgu bilik” Yusuf Xos Xojib Bolasoguniyning ”Kutadgu bilik”
(“Saodatga yo`llovchi bilim”) nomli asari 1069-1079 yillari yozilgan doston
xarakteridagi badiiy asar bo`lsa xam, unda davlatni boshkarishga oid kimmatli fikrlar
bayon kilingan va Koraxoniylar davri madaniyatini o`rganishda muxim manbadir.
Undagi “Idora odobi”, “Kudratli davlat konunlari”, “Podshoxlarga maslaxatlar” kabi
boblar katta tarixiy axamiyatga ega.
“Temur tuzuklari”, “Tuzukoti Temuriy”, “Malfuzoti Temuriy” yoki “Vokeoti
Temuriy” nomlari bilan atalgan asar Amir Temurning etti yoshligidan boshlab xayot
yo`li xakida xikoya kiladi.
“Temur tuzuklari”- muxim tarixiy manba bo`lib, unda Amir Temur davlatining
tuzilishi va boshkarish xususiyatlari bayon etilgan. Asar dastlab turkiy-o`zbek tilida
bitilgan. Uning bir ko`lyozmasi Yaman mamlakati oliy xukmdori Ja`far podshox
kutubxonasida saklangan.
“Temur tuzuklari”ning fors tiliga tarjimoni Mir Abu Tolib Xusayniy at-
Turbatiy tarjima mukaddimasida, Arabistonning mukaddas joylarini xaj kilib
kaytishda, Yamanda bo`lgan chogida Ja`far podshox kutubxonasida turkiy tildagi
mazkur asarni topgani va u Amir Temurning xayot yo`li xakidagi o`zi yozgan
ekanligini ta`kidlaydi. Mir Abu Tolib Arabistondan kaytib kelgandan keyin, asarni
fors tiliga tarjima kilgan. Lekin Arabistondan olib kelingan asliyatdan yoki
Xindistonda bo`lgan biron ko`lyozma nusxadan o`girilgani aytilmagan.
Mir Abu Tolib 1637 yilda “Temur tuzuklari” asari forscha tarjimasini buyuk
boburiylardan Shoxijaxonga tortik kiladi. Keyin bu tarjima Muxammad Afzal
Buxoriy (vaf. 1652 y.) tomonidan jiddiy taxrir kilingan.
“Temur tuzuklari” ikki makoladan iborat:
Birinchi makola Amir Temurning davlatni barpo etish va mustaxkamlash,
ko`shinni tashkil etish yuzasidan tuzuklari, rejalaridan tarkib topgan.
Ikkinchi makolada 13 kengash va uning kismlarida Amir Temurning xokimiyat
tepasiga kelishi va xarbiy yurishlari tafsilotlari beriladi.
“Temur tuzuklari” XV-XVI asrlarda nafakat xukmdorlar va ma`lumotli kishilar
orasida, balki jaxon ilm axli o`rtasida shuxrat topti. Asarning ko`lyozma shaklida
xam, toshbosma shaklida xam, shuningdek jaxonning ko`p tillariga kilingan tarjima
shaklida xam (inglizcha, frantsuzcha, urdu, rus va o`zbek tillarida) nashr etilishi
so`zimizga isbot –dalildir.
Ikki fozil shaxslar Mir Abu Tolib va Muxammad Afzal Buxoriy xizmatlari
tufayli “Temur tuzuklari” fors tilida bizgacha etib kelgan. Bu tarjimaning mo``tabar
ko`lyozmalari Rossiya, Xindiston, Eron, Turkiya, Misr, Angliya, Frantsiya va boshka
mamlakatlar xazinalarida mavjud.
“Temur tuzuklari”ning forsiy matni 1783, 1785, 1890 va 1963 yillari ovrupo
va shark tillaridagi tarjimalari bilan birga nashr etilgan.
“Temur tuzuklari”ni to`lik 1857 yili Xivada Muxammad Yusuf Rojiy
tomonidan va 1858 yili Paxlavon Niyoz devon tarafidan turkiy-o`zbek tiliga tarjima
kilingan. Ularning birinchisi “Tuzuki Temuriy”, ikkinchisi “Malfuzot” nomi bilan
ma`lum. Yana bir tarjima Xo`jand kozisi Nabijon maxdum tarafidan, Ko`kon xoni
Muxammad Alixon (1821-1858 yy.)ning topshirigiga binoan amalga oshirilgan.
“Temur tuzuklari” asarini Alixon To`ra Soguniy 1967 yili Mir Abu Tolib
tarjimasini o`zbekchaga tarjima kilgan edi. 1990 yili Alixon To`ra tarjimasini “Temur
tuzuklari”ni Bombay nashri matni asosida Xabibullo Karamatov yana bir tarjimani
amalga oshirib, nashr ettirdi.
Dostları ilə paylaş: |