Ikkinchi bobda Muxammad paygambar va uning avlodi, xalifayi Roshidin,
Umaviya va Abbosiya xalifalari, Arabiston xamda Misrda podshoxlik kilgan Ali va
Fotima avlodi, shuningdek, Abbosiylar bilan zamondosh bo`lgan Eron va
Movarounnaxr xukmdorlari tarixi talkin etilgan.
Asarning noyob va kimmatli kismi uning uchinchi bobi xisoblanadi. U turk-
mo`gul kabilalari va ularning kelib chikishi, Chingizxon va uning avlodi, Shimoliy
Xitoyda ukmronlik kilgan mo`gul xonlari, Chigatoy ulusi xukmdorlari, Elxoniylar,
Jaloiriylar, Cho`poniylar, Muzaffariylar, Ok O`rda xonlari, 1346-1370 yillar orasida
Movarounnaxrda xukmronlik kilgan amirlartarixini o`z ichiga oladi.
Asarning uchinchi kismini yozishda muallif Tabariy, Juvayniy, Rashiduddin
xamda turkiy tilda yozilgan ”Tarixi xoniy” kabi asarlardan keng foydalangan.
“Muntaxab ut-tavorixi Mu`iniy” asarining matni 1957 yili Eronda Jak Oben
tarafidan chop etilgan. Uning ko`lyozma nusxalari Sankt-Peterburg, Angliya,
Frantsiya va Eron kutubxonalarida mavjud. Bu asar to`grisida va undagi ayrim
lavxalar G.Karimov tomonidan “Amir Temur va Ulugbek zamondoshlari
xotirasida”(T.: 1996) va “Temuriylar bunyodkorligi davr manbalari”(T.: 1997) nomli
to`plamlarda chop etgan.
“Majmu at-tavorix” yoki “Zubdat ut-tavorix” nomli asar muallifi Xofizi Abru
nomi bilan mashxur bo`lgan yirik geograf va tarixchi olimdir. Uning xakikiy ismi
Shaxobuddin Abdullox ibn Lutfullox ibn Abdurashid al-Xavofiydir. Abdurazzok
Samarkandiyning so`zlariga karaganda Xofizi Abru Xirot xududidagi Xavofda
tugilgan, Xamadonda taxsil ko`rgan va 1430 yilda Zanjonda vafot etgan. Boshka
tarixiy manbalarning ma`lumotlariga va uning so`zlariga karaganda, Xofizi Abru
Amir Temur va Shoxrux saroyida istikomat kilgan va xar ikkala xukmdor bilan
yakindan munosabatda bo`lgan.
Agar u Amir Temur bilan fakat saroydagina yakin suxbatdosh bo`lgan bo`lsa,
Shoxrux bilan uning yurishlarida birga bo`lgan.
Xofizi Abru Shoxruxning topshirigi bilan ikkita yirik asar yozgan. Bulardan biri
tarixiy-geografik mazmunda bo`lib, 1414-1420 yillar orasida yozilgan. U X asrda
arab tilida bitilgan nomaxlum bir kitob asosida yozilgan. Yu.e.Borshevskiyning
so`zlariga karaganda, bu “Kitob al-masolik va-l-mamolik” deb atalib, Xasan ibn
Axmad Muxallabiyning kalamiga mansub bo`lgan. Shoxrux Mirzo 1414 yili Xofizi
Abruga mazkur asarni fors tiliga tarjima kilish va boshka manbalar asosida kayta
ishlashni topshirgan. Demak, bu asar shunchaki kompilyatsiya va tarjima bo`lib
kolmay, balki yangi dalillar bilan boyitilgan, dikkatga sazovor asardir. Shuni aytish
kifoyaki, unda xar bir viloyatning geografik xolatini tavsiflashdan tashkari, uning
kiskacha siyosiy tarixi xam bayon kilingan. Biz uchun asarda Amudaryoning Kaspiy
dengiziga kuyilishi xakidagi, shuningdek, Movarounnaxr va uning yirik shaxarlari
Buxoro, Samarkand, Nasaf, Kesh, Termiz, Xo`jand va boshkalar xakida keltirilgan
ma`lumotlar muxim axamiyat kasb etadi.
Asarning yaxshi ko`lyozma nusxalari Angliya va Rossiyada, Sankt-Peterburg
shaxrida saklanmokda.
Xofizi Abru Shoxruxning ko`rsatmasi bilan o`zidan avval o`tgan mazkur
tarixchilar
Tabariy,
Rashiduddin
xamda
Nizomuddin
Shomiy
asarlariga
ko`shimchalar (zayl) xam yozgan. 1412-1418 yillar orasida yozilgan bu
ko`shimchalar “Majmua-yi Xofizi Abru” deb ataladi.
Tabariy asarining Bal`amiy taxririga kilingan ko`shimcha xalifa Muktadir
(908-932 yy.) zamonidan to Mo``tasim (1242-1258 yy.) davrigacha xalifalikka kirgan
mamlakatlarda bo`lib o`tgan vokealarni o`z ichiga oladi.
Rashiduddinning “Jome ut-tavorix”iga kilingan ko`shimchaga Kurtlar (Kartlar)
sulolasidan chikkan podshoxlar, Tuga Temur, Amir Vali ibn Shayx Ali Xindu,
sarbadorlar xamda Amir Argunshox tarizi, ya`ni Eronda 1306-1393 yillar orsida
bo`lib o`tgan vokealar kiritilgan.
Nizomuddin Shomiyning “Zafarnoma”siga kilingan ilovada esa Amir Temur
xukmronligining so`nggi davri va Shoxrux tarixi 1416 yilga kadar bayon etiladi.
“Majmua”ning ayrim kismlari matni va tarjimasini Xonbobo Bayoniy 1938
yilda, F.Tauer 1959 yili va K.M.Maitra 1934 yili nashr ettirganlar.
Xofizi Abruning asosiy katta tarixiy asari “Majmu at-tavorix” bo`lib, uni
muarrix Shoxruxning o`gli Boysungur Mirzo (1433 yili vafot etgan)ning topshirigi
bilan 1423-1425 yillari yozilgan. Mazkur asar to`rt kismga bo`lingan: 1) islomiyatdan
avval o`tgan paygambarlar va Eron podshoxlari; 2) Muxammad paygambar va arab
xalifalari (al-Muxtasimgacha); 3) Eronning Saljukiylar xamda mo`gullar davridagi
(Elxon Abu Said davrigacha) tarixi; 4) “Zubdat ut-tavorixi Boysunkuriy”.
Asarning so`nggi, to`rtinchi kismi asli va mustakil axamiyatga ega bo`lib, unda
Amir Temur tarixi, kayta ishlangan va birmuncha to`latilgan xamda Xuroson, kisman
Movarounnaxrning 1427 yilgacha bo`lgan ijtimoiy-siyosiy axvoli bayon etilgan.
“Majmu at-tavorix” asarining ko`lyozmalari Toshkent xamda xorijiy
mamlakatlar Turkiya, Olmoniya, Angliya, Frantsiya, Eron va boshka mamlakatlari
kutubxonalarida saklanmokda.
“Tarixnoma” yoki “Zayli Zafarnoma” (“Zafarnoma”ga ko`shimcha”) deb
ataladigan muxim tarixiy asar muallifi Xoja Tojuddin as-Salmoniydir. U etuk xattot
bo`lib Muzaffariylar saroyida, devoni inshoda xizmat kilgan. Amir Temur Sherozni
egallab, Muzaffariylar sulolasi barxam topgandan keyin 1393 yili boshka ilm axli
bilan Samarkandga olib kelingan va saroy xizmatiga tayinlangan. 1409 yili mart
oyida amirlar isyoni bartaraf etilgach, oliy xokimiyat Shoxrux Mirzo Xoja Tojuddin
as-Salmoniy uning amri bilan Xirotga olib ketiladi va oliy xukmdorning topshirigi
bilan o`zining mazkur asarini yozishga kirishadi. Lekin uni tamomlay olmaydi.
Lradan ko`p vakt o`tmay saroyda vazir Faxruddinga karshi uyushtirilgan fitnada
katnashganlikda ayblanib kamalib koladi va jazoga tortiladi.
Xoja Tojuddin as-Salmoniy mazkur asarida Amir Temurning so`nggi yillari va
Shoxrux Mirzoning tarixini yozishni niyat kilgan edi. Lekin, takdir takazosibilan
maksadiga erisha olmaydi. Fakat 1404-1409 yillar tarixini yozib bitirishga ulguradi,
xalos. Asarda 1404 yilda Xitoyga yurish oldidan Konigilda o`tgan katta tantanalar,
shaxzodalar Ulugbek, Ibroxim Sulton, Ijil Mirzo, Sidi Axmad, Pirmuxammad va
Mirzo Boykarolarning nikox to`ylari, Xitoyga yurishning boshlanishi, xazrat
soxibkironning 18 fevral 1405 yilgi vafotidan keyingi ogir axvol, Xalil Sultonning
nokonuniy yo`l oliy xokimiyatni egallab olish vokealari batafsil bayon etiladi.
Vokealar tafsiloti 1408 yil mart oyida Xalil Sultonning amir Xuloydod boshlik bir
gurux fitnachi amirlar tarafidan asir olinishi xakidagi xikoya bilan tugaydi.
Xoja Tojuddin as-Salmoniyning “Tarixnoma” asari bizning zamonimizgacha
uch nusxada etib kelgan. Ulardan biri sukutli va shu kunlarda Angliyaning muzeyida
(Inv.№ 159) saklanmokda. Yana ikkitasi Turkiyada, Istanbuldagi Sulaymon Fotix
Dostları ilə paylaş: |