Forsiy tilda bitilgan tarixiy manbalarga xos xususiyatlardan biri matn orasida,
vokealar bayoni davomida she`riy lavxalarning keltirilishidir. Bu she`riy lavxalar
tarixchining o`z asari bo`lishi mumkin va u boshkalarning she`riy asarlaridan xam
bemalol foydalanishi mumkin. Bu badiiy-she`riy lavxalarda konkret tarixiy shaxslar
nomlari obraz, timsol sifatida juda ko`p ishlatilishidir.
Fors tilida bitilgan ayrim tarixiy asarlarda o`xshatish, mubolagalar ko`p
ishlatilib, bayon uslubi o`ta jimjimador bo`lishi mumkin. Mana shunday asarlar
to`grisida Amir Temur tarixchi Nizomiddin Shomiyga shunday degan: “Shu uslubda
yozilgan, tashbix va mubolagalar bilan oro berilgan kitoblarda ko`zlangan maksadlar
o`rtada yo`kolib ketadi, agar so`z koida-konunidan nasibador bo`lganlardan birontasi
ma`nini faxmlab kolsa kolar, ammo kolgan o`ntasi, balki yuztasi uning mazmunini
bilishdan, maksadga etishdan ojiz. Shu sababli, uning foydasi barchaga barobar
bo`lmaydi.”
Yurtimiz xududida fors tilida yaratilgan tarixiy manbalarda xam arabiy, xam
turkiy, ayrim xollarda mo`gul tili elementlari, so`zlar, iboralar, atamalar va xujjatlar
uchrashi va mavjud bo`lishi biz uchun bir tabiiy xoldir. Chunki o`tmishda xalkimiz
ziyolilari va namoyondalari uchun bir necha tilni bilish va ularni ishlatish odatiy xol
edi.
Ushbu ko`llanmada barcha fors tilidagi tarixiy manbalarni to`la kamrab olishni
maksad kilib ko`ymay, ularning ichidan eng muximlarni namuna sifatida tanlab olib,
ular to`grisida ixcham, kiska ma`lumotlar keltirdik, xalos. Chunki bu bilimlarni
talabalar o`zlari mustakil kengaytiradilar degan umiddamiz. Bizning maksadimiz,
keltirilgan ushbu ma`lumotlar asosida talabada fors tilidagi tarixiy manbalar xususida
umumiy tasavurni shakllantirish va uni mustakil fikrlashga o`rgatishdir.
9-Mavzu: Turkiy-o`zbek tilidagi tarixiy manbalar
Reja:
1. Tarixiy manbalarning yaratilishida turkiy-o`zbek tilining tutgan o`rni.
2. Turkiy-o`zbek tildagi tarixiy manbalar.
3. Turkiy-o`zbek tildagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari va axamiyati.
Asosiy tushunchalar: turkiy-o`zbek tilidagi tarixiy manbalarga oid asosiy
tushunchalar arab va fors tilidagi tushunchalardan deyarli fark kilmaydi. Shuning
bilan birga turkiy tilda xarbiy termin va davlat tizimi, boshkaruvi va jo`grofiy
atamalar o`rni salmoklidir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
1. I.A.Karimov. “Yuksak ma`naviyat engilmas kuch”-T., 2008.
2. B.A.Axmedov. O`zbekiston tarixi manbalari.-T., «O`kituvchi». 2001.
3. T.S.Saidkulov. O`rta Osiyo xalklari tarixining tarixnavisligidan lavxalar.-T.,
«O`kituvchi» 1993.
4. Sobranie vostochnix rukopisey Akademii Nauk Respubliki Uzbekistan. Istoriya.
Sostaviteli D.Yu.Yusupova, R.P.Djalilova.-T., «Fan». 1998.
5. B.A.Axmedov. Istoriko-geograficheskaya literatura. Sredney Azii XVI-XVIII v.-
T., «Fan». 1985.
6. T.K.Beysenbiev «Tarixi Shaxrixi» kak istoricheskiy istochnik. Alma-Ata. 1987.
Tarixiy manbalarning yaratilishida turkiy-o`zbek tilining tutgan o`rni
Boy yozma merosimiz, tarixiy manbalarimiz shakllanishi va yaratilishida
turkiy-o`zbek tilining aloxida o`rni bor. Lekin yurtimizda siyosiy xokimiyat avval
arablarda, so`ng forsiy zabonli sulonlarda bo`lgan zamonlarda arab va fors tili davlat
tili sifatida iste`foda etilib, bu tillarda rasmiy xujjatlar, tarixiy manbalar yaratildi.
O`sha davolarda xam Maxmud Koshgariyning “Devoni lugotit turk”, Yusuf Xos
Xojibning “Kutadgu bilik” kabi yirik yozma manbalarning yaratilishi turkiy tilning
kudrati, saloxiyati va kuchi etarli ekanini namoyish etdi.
Bundan tashkari, uzok muddat davomida xalkimiz etakchi ziyolilari va
jonkuyarlari “Kur`oni karim” tafsirlari, “Xadisi sharif” va “Kisas ul-anbiyo”larni o`z
turkiy tilimizga o`girishga va moslashtirishga xarakat kilganlar. Bizning boy diniy
merosimiz bilan boglik kitoblar o`z tadkikotchilarini kutmokda. Keyingi mustamlaka
davri siyosatida xalkimizga arab va fors tili, go`yoki chet tili, yot til sifatida
ko`rsatilib, bu tillardagi boy merosimiz bizga begona, eskirgan, kolok o`tmish merosi
sifatida tushuntirilib kelindiki, natijada bizning ma`naviy dunyomiz ma`lum darajada
kambagallashdi, xalos.
Afsuski, arab yozuvidagi boy merosimizni tushunmaydigan, undan
yotsiraydigan, eng fojialisi, tushunishni xam xoxlamaydigan ziyolilar guruxi vujudga
keldi. Ular tomonidan arab alifbosi asosidagi yozuvimiz eski o`zbek yozuvi deb atala
boshlandi.
Vaxolanki, biz Alisher Navoiyni o`zbek adabiy tili asoschisi deb tan olganmiz.
Uning “Muxokamut ul-lugatayn”
nomli asarida kayd kilinishicha, xokimiyat arablarda bo`lganida ular o`z tilidagi
madaniyatni ravnak toptirishga xomiylik kildilar va ragbatlantirdilar. Undan so`ng
fors tilidagi madaniyatga e`tibor berildi. Va nixoyat Temuriylar saltanati o`rnatilgach,
turkiy-o`zbek tilining va turkiy madaniyatning tarakkiy etishi uchun katta
imkoniyatlar yaratildi.
Bizning tilimizdagi yozma manbalar fakat xozirgi Respublikamiz xududi bilan
chegaralanib kolmay, balki Alisher Navoiy iborasi bilan aytilsa, Xitodin to
Xurosngacha, xatto Idil (Volga) daryosi bo`ylarigacha bo`lgan joylarda turkiy til
tushunilgan, yozma manbalar, madaniyat obidalari yaratilgan.
Birgina xarakterli misol. Buyuk boburiylar oltinchisi Avrangzeb Olamgir
(1657-1706 yy.) o`zining Rks podshoxiga jo`natgan rasmiy maktubini turkiy tilda
bitgan va bu muxim xujjat rus solnomalarida saklanib kolgan.
XIII asrda Kul Ali tomonidan turkiy tilda “Yusuf va Zulayxo” dostoni Oltin
O`rdada bitilgan. Birinchi turkiy tildagi aruz risolasi XV asr o`rtalarida Misrda
yaratilgan.
Mo`gul xokimlar xuzurida baxshi – kotiblarning bo`lganligi va nixoyati XIV
asr oxiriga borib “Temur tuzuklari”ning yuzaga kelishi turkiy-o`zbek tilining
tarakkiyoti uchun katta xizmat kildi. Nosiriddin Rabguziyning “Kisas ul-anbiyo”
asarining yaratilishi, “Tarixi Tabariy”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”,
Dostları ilə paylaş: |