(Inv.№ 4305) va Lala Ismoil afandi kutubxonalarida (Inv.№ 304) saklanadi. Birinchi
nusxa sukutli, ikkinchisi to`la.
Asar G.R.Ryomer tarafidan nemis tiliga 1956 yili, Ismoil aka tarafidan 1988
yili turk tiliga va Z.M.Buniyatov tomonidan 1991 yili rus tiliga erkin tarjima kilingan.
“Zafarnomayi Temuriy”, “Fatxnomayi soxibkironiy”, “Tarixi jaxonkushoyi
Temuriy” yoki “Zafarnoma” nomi bilan mashxur bo`lgan asarni o`z davrining yirik
tarixchisi Sharafuddin Ali Yazdiydir. U asli Eronning Yazd viloyatidagi Taft
kishlogidan bo`lib, turli fan soxalarini egallangan edi. Shuning uchun xam Alisher
Navoiy uni “Sharaf davla va din”, ya`ni din va davlat sharafi deb ta`riflagan.
Sharafuddin Ali Yazdiy Fors viloyatining xokimi Temuriy Ibroxim Sulton
(1415-1435 yy.) saroyida xizmat kilgan. U ilm-fan xomiysi bo`lmish mazkur
shaxzodaniina emas, balki Shoxruxning xam zo`r xurmat-e`tiborini kozongan edi.
Sharafuddin Ali Yazdiy 1442 yili Shoxruxning nabirasi va Sultoniya, Kazvin,
Ray xamda Kum xokimi Sulton Muxammad (1442-1446 yy.)ning taklifi bilan Kumga
keldi va shaxzodaning xizmatiga kirdi. Sulton Muxammad 1446 yili Shoxruxning
ogir kasalligidan foydalanib, isyon ko`tardi, Xamadon xamda Isfaxonni bosib oldi,
Sherozni kamal kildi. Shoxrux unga karshi ko`shin tortti. Culton Muxammad
Shoxrux bilan ochik jang kilishdan ko`rkib tokka kochdi. Shoxrux Sulton
Muxammad bilan yakin bo`lgan kishilarni, shuningdek, maxalliy sayyidlardan
birmunchasini isyonda ishtirok etishda ayblab xibsga oldi va ko`plarini o`limga
maxkum kildi. O`shanda xibsga olinganlar orasida Sharafuddin Ali Yazdiy xam bor
edi. Fakat Mirzo Abdullatifning (Ulugbekning to`ngich o`gli) aralashuvi bilan
Sharafuddin Ali Yazdiy jazodan kutulib koldi. Shaxzoda uni Samarkandga, otasi
xuzuriga jo`eatib yubordi. Sharafuddin Ali Yazdiy Samarkandda bir yil chamasi
istikomat kildi va fikrimizcha, Ulugbekning ilmiy izlanishlarida ishtirok etgan
bo`lishi kerak. Shoxrux vafotidan (1447 y.) keyin 1449 yilda Sharafuddin Ali Yazdiy
Xurosonga kaytdi va Sulton Muxammadning ruxsati bilan yana o`z vatani Taftga
kaytib bordi va umrining oxirgi kismini uzlatda kechirdi. Sharafuddin Ali Yazdiy
1454 yili vafot etdi.
“Zafarnoma” asosan Nizomuddin Shomiyning shunday nomli asari asosida
zo`r badiiy maxorat bilan yozilgan. Lekin Sharafuddin Ali Yazdiy Nizomuddin
Shomiy asarida bayon etilgan vokealarning ba`zilariga yangi tarixiy manbalar asosida
anikliklar kiritdi, uni yangi isbot va dalillar bilan boyitdi. Amir Temurning shaxsiyati
va uning faoliyatidagi karama-karshiliklar, ya`ni bir tomondan kattikko`l ekanligi,
ikkinchi tomonlan esa Movarounnaxrdagi tarkoklikka barxam berib, markazlashgan
davlatga asos solganligi birmuncha to`gri va xakkoniy yoritilgan.
Sharafuddin Ali Yazdiy asarining zo`r kimmati shundaki, unda Mo`gul
imperiyasining tarkibida tashkil topgan Oltin O`rda, Elxoniylar davlati, Chigatoy
ulusi, shuningdek Movarounnaxrning Chingizxon zamonidan to Temur davlatining
paydo bo`lishigacha bo`lgan ijtimoiy-siyosiy tarixi kiska tarzda yoritib yuerilgan.
Asarning bu kismi “Tarixi jaxongir”, yoki “Mukaddimayi Zafarnoma” nomi bilan
ataladi va 1419 yili yozib tamomlangan.
“Zafarnoma” asarining asosiy kismi, muallifning dastlabki redalariga ko`ra,
uch kism – makoladan iborat bo`lmogi, birinchi kismda Amir Temur tarixi, ikkinchi
kismda Shoxrux Mirzo va nixoyat, uchinchi kismda ushbu asar yozishning
tashabbuskori Ibroxim Sultonning davrida o`tgan vokealar bayon etilishi
mo`ljallangan edi. Lekin, biz xozir asarning birinchi kismigagina egamix, xalos.
Uning ikkinchi va uchinchi kismlari saklanmagan. Extimol, ikkinchi va uchinchi
kismlari yozilmay kolgan bo`lsa kerak. “Zafarnoma” asarining asosiy kismi 1425 yili
yozib tamomlangan.
Asarning ko`lyozma nusxalari ko`p, xorijiy mamlakat kutubxonalari, xususan
Toshkentda O`zR FA Sharkshunoslik institutida uning yigirma to`rt nusxasi bo`lib,
ularning ikkitasiga (Inv. № 3440 va № 4472) XV va XVII asrlarda rasmlar ishlangan.
“Zafarnoma” asari matni Xindiston (1885-1888 yy.), Eron (1957 y.) va 1972 yili
A.O`.O`rinboev tomonidan Toshkentda chop kilingan. Asar ikki marta o`zbek tiliga,
ingliz, frantsuz va turk tillariga tarjima kilingan. Undan ayrim parchalar ingliz xamda
rus tillarida bosilgan.
“Zafarnoma” asarining mukaddimasi terma tarjimasi va 10 yilgi Movarounnaxr
vokealari bayoni O.Bo`riev tomonidan tarjima kilinib, 1996 yili nashr kilindi. Kitob
O`zbekiston va Markaziy Osiyo mamlakatlari tarixini o`rganishdagi ilmiy axamiyati
juda katta. Keyincha yaratilgan tarixiy asarlarga bu kitobning ta`siri yakkol seziladi.
Fors tilidagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari va axamiyati
Fors tilida bitilgan tarixiy asarlar an`anaga binoan arab tilida nomlanar, ularda
xam islomiy manbalar va islom tarixiy asarlar xususiyatlari yakkol ko`zga tashlanar
edi. Xatto yozuv yoki xat turi arab alifbosida bo`lib, keyincha forsiy va turkiy til
xususiyatlarini xisobga olgan xolda yigirma sakkiz arab xarfiga to`rt xarf ko`shildi va
natijada arab yozuviga asoslangan fors va turkiy til yozuvi vujudga keldi.
XIV asrgacha asosan arab yozuvi mumtoz turlari kufiy, nasx va suls iste`mol
etilgan bo`lsa, XV asrdan boshlab yangi yozuv nasta`lik Temuriylar davrida Mir Ali
Tabriziy nomli xattot tomonidan ixtiro etilib, iste`molga kiritildi bu yozuv badiiy va
tarixiy asarlarda etakchi o`rin egalladi.
Ammo tarixiy asar matni ichida kelgan “Kur`oni karim” oyatlari, “Xadisi
sharif”lar an`anaga binoan arab tilida, kufiy, nasx va suls yozuvlarida barcha
xarakatlari ko`rsatilgan xolda ajratilib bitilar va so`ngra ularga forsiy yoki turkiy tilda
izox, tafsir keltirilar edi.
Fors tilining tarixiy manbalar tiliga aylanish davri va tarakkiy etishi kitobat
san`atining Movarounnaxr va Xurosonda yuksak darajada rivojlanish zamoniga to`gri
keldi.
Aksariyat fors tilidagi tarixiy asarlar bksak sifatli kogozga bitilar, kitob turli
ajoyib nakshlar va mo``jaz rasmlar bilan ziynatlanib, saroy kutubxonalari va ayonlar
uchun yaratilgan mo``tabar ko`lyozmalar oltin va kumush suvlari, turli bo`yoklar
bilan bezatilib, kitobat san`atining shox asarlari darajasida yaratilib, yuksak san`at
namunalariga aylantirilar edi.
An`anaviy tarixiy asarlar, ya`ni ulkan umumiy tarixga oid, barcha xalklar
tarixini o`z ichiga kamrab oluvchi maxobatli kitoblar o`rnini asta-sekin aloxida davr
va biron bir sulolalar tarixiga bagishlangan asarlar paydo bo`lib, ularning o`rnini
egallay boshladi.
Eng kadimgi fors tilida bitilgan manbalardan biri Narshaxiyning “Buxoro
tarixi” asari bo`lsa, Temuriylar davrida Nizomiddin Shomiy, Sharafuddin Ali Yazdiy,
Xofizu Abru, Abdurazzok Samarkandiy, Muxammad Mirxond, Giyosiddin Xondamir
kabi yirik muarrixlar bu tilda asarlar yaratdilar. So`nggi fors tilida yaratilgan tarixiy
manbalardan biri sifatida Axmad Donishning tarixiy asarlarini namuna sifatila
ko`rsatish mumkin.
Dostları ilə paylaş: |