Tarixiy manba deganda nimani tushunamiz?
Tarixiy manba deganda uzok o`tmishdan kolgan, tabiat va jamiyatning ma`lum
boskichdagi kechmishini o`zida aks ettirgan moddiy va ma`naviy yodgorliklarni
tushunamiz.
Moddiy yodgorliklarga - kadimiy obidalar, manzilgoxlar va mozarlar,
shaxarlar, kasrlar va kal`alar xarobalari, uy-ro`zgor buyumlari va boshkalar kiradi.
Ma`naviy yodgorliklar deganda kadimgi yozuvlar, xalk ogzaki ijodi
namunalari, afsonalar, yozma yodgorliklar – bitik, ko`lyozma kitob, xujjatlar va arxiv
materiallari tushuniladi.
Umuman, tarixiy manba inson ijtimoiy faoliyati natijasida paydo bo`lgan va
uning xususiyatlarini o`zida aks ettirgan moddiy va ma`naviy yodgorliklardan
iboratdir. Ularni o`rganadigan fanni biz manbashunoslik deymiz.
Manbashunoslik fani ijtimoiy fan soxasida asosan ikki xil bo`lishi mumkin-
tarixiy manbashunoslik va adabiy manbashunoslik. Bizning maksadimiz tarixiy
manbashunoslikni o`rganishdir.
Manbashunoslik fanining vazifalariga kelsak tarixiy manbalarni kidirib topish,
ularni ro`yxatga olish, turkumlash, chukur va atroflicha tadkik etish, manbada o`z
aksini topgan yoki bayon etilgan vokealar, keltirilgan faktlarni to`la va ob`ektivligini
aniklash, manbaning tarix fani tarakkiyotini o`rganishdagi axamiyatiga baxo berish,
manbashunoslikning asosiy vazifasi xisoblanadi.
Manbalar turlari
Tarixiy manbalarni, ularning umumiy xarakteri, o`tmishni o`zida aks ettirishga
karab kuyidagi olti asosiy guruxga bo`lish mumkin.
Moddiy (ashyoviy) manbalar.
Ma`lumki, kishilik jamiyati tarixi kariyb 40 ming
yillik davrni o`z ichiga oladi, lekin yozuv paydo bo`lganiga esa ko`p vakt o`tganicha
yo`k.
Masalan, tsivilizatsiyaning ilk o`choklaridan biri bo`lmish Markaziy Osiyoda
dastlabki yozuv arameycha xat negizida taxminan eramizdan avvalgi birinchi ming
yillik o`rtalarida paydo bo`lgan. Xat tarixchisi Erkin Oxunjonovning ma`lumotiga
ko`ra, yurtimizda arab istilosiga kadar o`n sakkiz yozuv turi mavjud bo`lgan ekan.
Lekin, afsuski, ko`xna tariximizni o`zida aks ettirgan yozma yodgorliklarning katta
kismi bizning zamonamizgacha etib kelmagan. Ularning ko`pchiligi boskinchilik
urushlari vaktida, kolaversa tabiiy ofatlar okibatida yo`k bo`lib ketgan.
Ilk tarixning ayrim lavxalari o`tmishdan kolgan va insonning ijtimoiy faoliyati
bilan boglik bo`lgan moddiy yodgorliklarda, anikrogi ularning bizgacha saklangan
koldiklari etib kelgan.
Xullas, moddiy (ashyoviy) manba deganda ibtidoiy odamlar istikomat kilgan
va dafn etilgan joylar, ularning mexnat va urush kurollari, bino va turli inshootlar
(kal`a va kasrlar, xammomlar va karvonsaroylar, xunarmandchilik ustaxonalari
xamda suv inshootlari va boshkalar)ning koldiklari, uy-ro`zgor buyumlari va zeb-
ziynat takinchoklari tushuniladi. Moddiy yodgorliklarni kidirib topish va o`rganish
ishlari bilan arxeologiya ilmi (yunon, arxeo -kadimiy, logos – ilm; o`tmish xakidagi
ilm; kishilik jamiyatining uzok o`tmishni o`rganuvchi ilm, kadimshunoslik)
shugullanadi.
Etnografik manbalar.
Xalklarning kelib chikishi bilan boglik bo`lgan material va
ma`lumotlar etnografik manba xisoblanadi. Masalan, xalk, kabila va urug nomlari,
inson ko`li va akl –zakovati bilan yaratilgan kurol va buyumlarning naksh va
bezaklari, kishilar ongida, shuningdek, ogzaki va yozma adabiyotda saklanib kolgan
o`tmish urf-odat va an`analari, kishilarning turmush tarzi etnografik manba
xisoblanadi. Bularning barchasini etnografiya (yunon, etnos – xalk, grapxo –
yozaman, xalk xakida ma`lumotlar; xalkshunoslik) ilmi tekshiradi va o`rganadi.
Lingvistik manbalar.
Lingvistik manbalar deb tilimizdagi, anikrogi uning leksik-
so`z boyligi tarkibidagi uzok o`tmishdan kolgan, ijtimoiy – iktisodiy, ma`muriy va
yuridik atamalar, masalan, xiroj - o`rta asrlarda axolidan, asosan dexkonlardan
olinadigan asosiy solik; daromad soligi; ushr – daromadning o`ndan bir kismini
tashkil etgan solik; zakot – chorva va mulkdan kambagallar uchun yiliga bir marta
olinadigan solik; cuyurgol – shaxzodalar va amirlarga toju taxt oldida ko`rsatgan
katta xizmatlari uchun beriladigan er-suv; tansukot – kamyob, e`tiborga molik
buyum, mato; podshoxlar, xonlar va nufuzli kishilarga kilinadigan tortik; cherik -
ko`shin; korovul - ko`shinning oldi va yon tomonlarida boradigan maxsus xarbiy
bo`linma; xalifa –Muxammad paygambarning o`rinbosari, o`rta asrlarda arab
musulmon feodal davlatining boshligi; mirishkor – to`grisi – miri shikor, podshox va
xonlarning ov kushlari va ov xayvonlarini tasarruf etkvchi mansabdor; mirob – suv
taksimoti bilan shugullanuvchi mansabdor; kozi –shariat asosida ish yurituvchi
sud`ya; yorlig -o`rta asrlarda xukmdor tarafidan beriladigan rasmiy xujjat; vakfnoma
–masjid, madrasa, xnakox va mozorlarga in`om e`tilgan er - suv xakidagi tuzilgan
maxsus xujjat va boshka atamalar juda ko`p uchraydi. Bu va shunga o`xshash
atamalar shubxasiz kimmatli tarixiy material bo`lib, ajdodlarimizning ijtimoiy –
siyosiy xayotini o`rganishga yordam beradi. Ularning kelib chikishi va
etimologiyasini lingvistika (lotin, lingua – til) fani o`rganadi.
Xalk ogzaki adabiyoti.
Ogzaki adabiyot madaniyatning eng kadimgi kismi
bo`lib, uning ildizi ibtidoiy jamoa va ilk feodalizm tuzumiga borib takaladi. Ogzaki
adabiyotning ayrim namunalari kadimgi yunon tarixchilari, shuningdek, Tabariy,
Mas`udiy, Beruniy, Firdavsiy, Ibn al-Asir kabi shark olimlarining asarlari orkali
bizgacha etib kelgan. Kayumars, Jamshid va Siyovush xakidagi afsonalar, Amort va
Sparetra, To`maris va Shirok xakidagi kissalar shular jumlasidandir.
Urugchilik davri tarixini, ayniksa, patriarxal – munosabatlarini o`rganishda
“Alpomish”, “Go`ro`gli” kabi dostonlar, shuningdek, xalk ertaklari, marosim
ko`shiklari, matal va topishmoklarning roli xam benixoyat kattadir. Bu xalk
durdonalari turli ijtimoiy tabakaga mansub kishilarning turish – turmushi, ma`naviy
kiyofasi, urf-odati, ayniksa, uzok o`tmishda xukm surgan ijtimoiy munosabatlar
xakida kimmatli ma`lumot beradi. Tarixiy manbalarning bu turi bilan fol`klor (nem.
Fol`k – xalk, lore – bilim; donishmandlik, xalk donoligi) fani shugullanadi.
Yozma manbalar.
Tarixiy manbalarning muxim va asosiy turidir. Insonning
ijtimoiy faoliyati, anikrogi kishilarning o`zaro munosabatining natijasi o`larok
yaratilgan va o`sha zamonlarda sodir bo`lgan ijtimoiy-siyosiy vokealarni o`zida aks
ettirgan manba sifatida o`rta asr (U1-X1X asrlar) tarixini o`rganishda muxim o`rin
tutadi. Yozma manbalar o`z navbatida ikki turga bo`linadi:
Oliy va maxalliy xukmdorlar maxkamasidan chikkan rasmiy xujjatlar (yorliklar,
farmonlar, inoyatnomalar, moliyaviy-xisobot daftarlari, rasmiy yozishmalar).
Dostları ilə paylaş: |