muallif o`zi, otasi yoki yakinlari xakida bir-ikki kalima aytib o`tadi. Yoki bayon
etilayotgan vlkeaga o`zining munosabatini (masalan, “Abdullaxon taxtga o`tirgan
vaktda kamina Xofizi Tanish ibn Mir Muxammad 33 yoshda edim”) bildiradi.
Manbalarni ichki belgilariga karab taxlil etish
Manbalarni ichki belgilariga karab taxlil etish deganda ko`lyozma asarning
tarkibi va mazmunini taxlil kilish, tushuntirish, goyaviy-siyosiy saviyasi va ilmiy
kiymatini aniklash masalalari anglashiladi.
Ko`lyozma asarning ilmiy kiymatini unda nimalar bayon etilganligi, vokea -
xodisalarga muallifning xolis munosabati, keltirilgan dalil va ma`lumotlarning
to`griligi va oldinga surilgan fikr va goyalar bilan belgilanadi.
Tarixiy asarning asl nusxa, original bo`lishi yoki kompilyativ – ya`ni boshkalar
ma`lumotlarni terib yoki aynan keltirishi, to`la va nokisligi, kiskaligi, vokealarning
kay tarzda bayon etilishi xam muxim axamiyat kasb etadi.
Ilmiy tadkikotlarda original va mo``tabar ko`lyozmalarga tayanib ish olib borish
xar bir dalil va ma`lumot, rakamlar eng ishonchli, nodir, birlamchi manbalardan
olinishi kerak. Boshkalar kitobida keltirilgan ma`lumotlardan sakdanish lozim.
O`tmish jamiyat sharoitida yozilgan asarlarning mualliflari ko`pincha o`zlari
keltirayotgan dalillardan to`gri xulosa chikarmaydilar, ularning fikrlarida noaniklik,
chalkashlik va karama-karshilik xam uchraydi. Bu tabiiy xol, albatta chunki ular
yashab ijod etgan muxitning o`zi ziddiyatlar bilan ajralib turar edi.
Yozma manbalarda karama-karshi fikrlar bilan bir katorda xolisona
muloxazalar xam uchraydi. Bunday paytlarda muallif ko`pincha o`z fikr va
muloxazalarini pardozli iboralar va istiorali so`zlar orasiga yashiradi, goroskop –
odam tugilganda uning takdirini yoki biron ulug shaxs ishtirokida sodir bo`lishi
mumkin bo`lgan muxim vokeaning natijasini sayyoralarning o`sha paytdagi xolati va
o`rniga karab maxsus jadvallar vositasida oldindan belgilash, shuningdek, ko`p asr
avval bo`lib o`tgan va aynan muallif bayon kilmokchi bo`lgan vokeaga o`xshash
faktlarni misol tarikasida keltirish yo`li bilan bayon etganlar.
“Abdullanoma” asarining muallifi Xofiz Tanish Buxoriy (XU1 asr) mashxur
Juyboriy xojalardan biri xoja Muxammad Islom (taxm.1493-1563) va uning “etti
iklimning chakkon xisobchilari” bir bo`lganda xam yuzdan birini xam xisoblay ola
olmaydigan bexisob boyliklariga bo`lgan o`zining salbiy munosabatini Tafsir va
Xadis kitoblariga tayanib, mana shunday so`zlar bilan ifodalagan: “Tafsirat ul-
mubtadin”ning uchinchi misboxida (bobida) aytilganki, jaxon a`yonlari bo`lganliklari
uchungina emas, (balki) unga tegishli bo`lishlari va mol-dunyoga xirs ko`yishlan
o`zini tiymaganliklari uchun yomondir. Shu bois xazrat risolat panox (Muxammad
paygambar)... bu ma`nidan xabar berdi (va dediki) “Mol-dunyoni do`st tutish xar
kanday gunoxning boshidir”
Ashtarxoniylardan Ubaydullaxonning (1702-1711) kotibi muarrix Mir
Muxammad Amini Buxoriy mazkur xonning o`ldirilishi sabablarini uning
faoliyatidagi nuksonlardan, anikrogi atrofiga tuban va sotkin kishilarni to`plab olib,
saltanat va xalk axvolidan beparvo bo`lganligida ko`radi. U yozadi: “Ravzat us-
safo”da aytilganki, (jaxon ustidan xukm yurgizishning) birinchi sharti (shulki)
xukmdor sir saklay oladigan, muxim davlat ishlarida mustakil fikrga ega bo`lgan
maslaxatchilarni tarbiyalab etkazmogi zarur. Jaxon ustidan xukm yurgizishning
ikkinchi sharti shulki, (xukmdor) o`ziga etuk, okil, vijdonli, kamtarin va iste`dodli
kishilarni yakinlashtirmogi lozim... Shunga o`xshash, “Ciroj ul-muluk” kitobida
xikoya kilinganki, Nushirvon kunlardan bir kuni bosh koxindan so`radi: “Davlatning
inkiroziga sabab nima?” Bosh koxin javob kildi: “Buning sababi uchta. Birinchisi,
davlatning umumiy axvoli oliy xukmdordan yashirin tutilsa; ikkinchisi, xalk
podshoxga nafrat ruxida tarbiyalansa; uchinchisi, solik to`plovchilarning jabr-zulmi
oshib ketsa”
Mir Muxammad Amin Buxoriy zikr etilgan lavxadan xulosa chikarib bunday
deydi: “Afsuski, xar uchchala zarur shart Sayyid Ubaydullaxon xukmronligiga
taalluklidir... Podshox xukmronligining ikkinchi yarmida ilgari o`tgan podshoxlar
tarikidan, ota-bobolarning tutimidan chetga chikdi. Tamom kuch-kuvvatini tuban va
zaif, sust va manfur kishilarni tarbiyalashga sarfladi, ularni o`ziga yakinlashtirdi;
muttaxamlar, xaram xodimlari va xotinlar bilan yakin munosabatda bo`ldi. Mana
shularning xammasi uning davlatini inkirozga uchratdi”
Manbaning tarkibi va mazmunini ilmiy taxlil kilishdan kuzatilgan maksad,
uning muxim va kimmatli tomonlarini aniklash, unda keltirilgan dalillarning
ishonchliligi va to`grisini boshkalaridan ajrata olish xamda eng muximi asarda bayon
etilgan vokeani xolis tarixchi nuktai-nazaridan turib baxolay olishdan iboratdir.
Manbashunoslik talablaridan biri shuki, yozma manbani fakat uning bir o`zida
keltirilgan dalil va ma`lumotlarga karab baxolab bo`lmaydi. Ba`zi xollarda keltirilgan
dalil soxta, bayon etilgan vokea esa soxtalashtirilgan bo`lishi xam mumkin. Shuning
uchun xam biron asar xakida kat`iy bir fikr aytishdan avval uni o`ziga o`xshash
boshka asar bilan solishtirib ko`rish, keltirilgan dalillarni bir-biri bilan solishtirish va
tekshirish zarur.
Amaliy manbashunoslik kadimgi davrlardan boshlab to shu kungacha ma`lum
darajada tajriba to`pladi. Ko`plab yozma yodgorliklarning eng asosiylari asl nusxada-
faksimilesi, tankidiy matni, tarjima va izoxli tarjimasi amalga oshirilib, chop etishga
erishildi. Turli ko`lyozma fondlari, kutubxona va muzey, shaxsiy majmualardagi
yozma yodgorliklar tavsifi fixrist-kataloglarda e`lon kilinib, ularda amalga oshirilgan
manbashunoslik soxasidagi tadkikotlar natijalari umumlashtirildi.
Xullas, manbalarni o`rganish bo`yicha amalga oshirilgan ishlar, tajribalar
umumlashtirilib, kelshusida amalga oshirilajak tadkikotlar uchun eng kulay va
istikbolli tadkik metod va usullarini aniklab, belgilab va ishlab chikib, ularning eng
zamonaviylari va samaradorlarini amaliyotga ko`llashni tavsiya etish zarur.
So`nggi paytda zamonaviy kompyuterlarning yozma manbalarni tadkik etish
imkoniyatidan foydalanish vakti keldi. Bu o`rinda zamonaviy talaba va pedagog
inturnet xizmatidan bemalol foydalana olishi talab etiladi.
Umuman, nazariy va amaliy manbashunoslik biri-birini to`ldiradi, biri
ikkinchisi uchun asosiy tadkikot yo`nalishi va uslublarini belgilasa, ikkinchisi
birinchisi uchun faktik material jamlab, asos bo`lib xizmat kiluvchi dalillarni yigadi.
Amaliy manbashunoslik nazariy bilim va tajriba asosida manbashunoslikning
konkret, muayyan soxasi, bo`limi, davri masalasi yoki biror manba yuzasidan amaliy,
praktik tadkikot olib boradi, arxiv, muzey, kutubxona va shaxsiy majmualarda
mavjud yozma manbalarni o`rganib, eng kimmatlilarini ilmiy muomalaga olib kirib,
keng jamoatchilik ma`naviy mulkiga aylantiradi.
Maruza materialini mustahkamlash uchun beriladigan savollar:
1. Manbashunoslikning qaysi yo`nalishini bilasiz?
Dostları ilə paylaş: |