8-59-boblarida sharkdan garbga karab joylashgan mamlakatlar, ularni xalki,
o`sha mamlakatlarda ishlab chikariladigan asosiy matolar, ayrim o`rinlarda esa
savdo-sotikning umumiy axvoli xususida so`z boradi.
“Xudud ul-olam” asarida O`zbekistonning shaxarlari, axolisi va ularning
mashguloti xakida kimmatli ma`lumotlarni uchratamiz.
Asarning matni aynan (fotomatni) faksimilesi, kirish va zarur izoxlar bilan birga,
1930 yili V.V.Bartold tarafidan, inglizcha tarjimasi esa (tadkikot va izoxlar bilan
birga) 1937 yili V.F.Minorskiy tarafidan nashr etilgan. Uning forscha matni ikki
marta (M.Sotude va sayyid Jaloluddin Texroniy tarafidan) Eronda chop etilgan. 1983
yili asarning tojikcha nashri amalga oshirilgan. Ushbu kitob fors tilidagi ilk tarixiy-
jugrofiy manba sifatida juda kimmatli asar xisoblanadi.
“Siyosatnoma” Bu mashxur asar muallifi Nizomulmulk lakabini olgan
Saljukiylar davlatida vazir sifatida xizmat kilgan yirik davlat arbobi va tarixchi
olimdir. Uning asli ismi Abu Ali al-Xasan ibn Ali ibn Isxok at-Tusiy (1018-1092 yy.)
bo`lib, Saljukiy xukmdorlar Sulton Alp Arslon (1063-1073) xamda Sulton Malikshox
I larning bosh vaziri bo`lgan va bu davlatning ijtimoiy-siyosiy xayotida katta rol
o`ynagan. U saltanatdagi tarkoklikka barxam berish, markaziy davlat tuzumini
mustaxkamlash, davlatning moliyaviy ishlarini tartibga solish uchun xarakat kilgan.
Shuning uchun unga mamlakatni tartibga soluvchi, ya`ni Nizomulmulk nomi
berilgan. Nizomulmulk Bagdodda “Nizomiya” atalmish musulmon xukuk-akoid
maktabiga asos solgan.
“Siyosatnoma” asarining boshka nomi ”Ciyar al-muluk” (“Podshoxlarning
turmushi”)dir. Kitob 1092 yili yozib tugallangan. U 51 bobdan iborat bo`lib, unda
davlat tizimi, moliyaviy xisob-kitob ishlari, ko`shin tuzulishi, mansablar va ularga
amaldorlarni tayinlash tartibi, amaldorlar faoliyati muammolari xususida fikr
yuritiladi.
Asarda O`zbekiston tarixiga oid muxim va kimmatli ma`lumotlar bor.
Somoniylar zamonida turk gulomlarining davlatning ijtimoiy-siyosiy xayotida tutgan
o`rni, Turkiston xonlari Koraxoniylar saroyida xizmat kiluvchi xodimlarning maishiy
axvoli, Somoniylar xizmatida bo`lgan amirlar unvonlari, Xorazmshox Oltintosh
(1017-1032) bilan Sulton Maxmud Gaznaviyning vaziri Axmad ibn Xasan
o`rtasidagi yozishmalar ana shular jumlasidandir. Asarda, bundan tashkari, karmatlar,
botiniylar xarakati, Mukanna ko`zgoloni xakida xam ayrim dikkatga sazovor
ma`lumotlar mavjud.
“Siyosatnoma”ning forschasi 1931, 1956 yillari, frantsuzchasi 1893 yili,
inglizchasi 1960 yili xamda ruschasi 1949 yili B. D. Zaxoder tomonidan chop
kilingan. Kitob o`zbek tiliga xam tarjima kilingan.
Shomiyning “Zafarnoma” asari. Mavlono Nizomuddin Shomiy yoki
mavlono Nizomuddin Shanbiy, Shanbi Gozoniy asli Tabrizning shimoli-garbiy
tarafida, undan ikki mil masofada joylashgan joyda tugilgan tarixchi “Zafarnoma”
asari bilan mashxur bo`lgan. U 1393 yili Amir Temur xizmatiga kabul kilingan, 1404
yilgacha u bilan bo`lib, soxibkironning xarbiy yurishlarida vokeanavis va voiz
mansabida ishtirok kilgan.
1402 yili Amir Temur unga o`zining tarixini anik va sodda tilda yozib berishni
buyurgan. Nizomuddin Shomiy bu asarni 1402-1404 yillar orasida yozib
tamomlagan. Asar jaxongirning xokimiyat tepasiga kelishi (1370 yil.)dan to 1404
yilgacha bo`lgan vokealarni o`z ichiga oladi. “Zafarnoma” asari xakikatan xam sodda
tilda, ravon uslubda yozilgan, daliliy ma`lumotlarga boy. Lekin Amir Temur xayoti
mazkur asarda birmuncha, Sharafuddin Aliga nisbatan kam, idealashtirilgan.
Asar O`zbekiston, Kozogiston, Yakin va O`rta Shark mamlakatlarining XIV
asr II- yarmi va XV asr boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o`rganishda muxim va
ishonchli manbalardan biri xisoblanadi.
Nizomuddin Shomiy o`z asarini yozishda Giyosidin Ali Yazdiyning
“Ro`znomayi gazavoti Xinduston”, Amir Temurning uygur kotiblari tomonidan
yaratilgan “Tarixi xoniy” va boshka saroyda bitilgan kundaliklardan foydalangan.
“Zafarnoma”yi Nizomuddin Shomiyning ikkita tarxriri mavjud: 1) 1404 yili
Amir Temur Ozarbayjon yurishidan kaytganda unga takdim etilgan nusxa. 2)
Mironshoxning o`gli Mirzo Umarga (1404 yid 26 martda Amir Temur “Xalokuxon
taxti”ni , ya`ni Garbiy Eron xamda Ozarbayjonni in`om kilgan) paytida takdim
kilingan. U yukorida kayd etib o`tilgan birinchi nusxadan deyarli fark kilmaydi. Asar
“Zafarnoma” deb ataladi. Unga ayrim uslubiy tuzatishlar kiritilgan va debocha xamda
Mirzo Umarga bagishlangan kichik bir ilova (zayl) ko`shilgan. Shunga karaganda,
Nizomuddin Shomiy umrining so`nggi yillarini Mirzo Umar xizmatida bo`lgan va
ona yurti Tabrizda istikomat kilgan.
“Zafarnoma”ning ko`lyozma nusxalari Armaniston, Angliya, Frantsiya, Irok va
Turkiya kutubxlnalarida saklanmokda. Asarning tankidiy matni F.Tauer tomonidan
1937 va 1956 yillari Pragada chop etildi.
1996 yili Nizomuddin Shomiy “Zafarnoma” asarini Yu. Xakimjonov
tomonidan amalga oshirilgan forscha tarjimasi A.O`rinboev tomonidan taxrir kilinib
nashr etildi.
“Muntaxab ut-tavorixi Muiniy” nomli Temuriylar davriga oid asar muallifi
Mu`niddin Natanziydir. U Isfaxon shaxriga karashli, undan kariyb yigirma farsax
masofada joylashgan Natanz shaxrida tugilgan. Ch.A.Storining ma`lumotiga
karaganda asli seistonlik bo`lgan. Fors viloyatining xokimi Temuriy Iskandar Mirzo
(Amir Temurning nabirasi, Umarshayxning o`gli, 1415 yili inisi Boykaro Mirzo
tomonidan o`ldirilgan) saroyida xizmat kilgan. Davlatshox Samarkandiyning
so`zlariga karaganda, “Mu`iniddin Natanziy Sulton Iskandar davrida Iroki Ajam va
Forsda shuxrat topgan olimlar va shoirlar jumlasidagn bo`lib..., ilmda o`z
zamonasining etakchisi edi va Mirzo Iskandarning makoma va xolati xamda tarixini
yozgan”.
Mu`niddin Natanziy kalamiga mansub bo`lgan va bizning zamonamizgacha
etib kelgan bu asarning anik nomi ma`lum emas. U ilmiy jamoatchilik orasida
“Anonim Iskandera” nomi bilan mashxur. Asar 1413 yili yozib tamomlangan. Uning
ikkinchi taxriri xam bo`lib, “Muntaxab ut-tavorixi Mu`iniy” (“Mu`niniyning
saylangan tarixi”) deb ataladi va Temurning o`gli Shoxrux Mirzoga bagishlanadi.
“Muntaxab ut-tavorix” umumiy tarix tipida yozilgan asar bo`lib, olamning
yaratilishidan to Amir Temur vafotigacha, 1405 yil 18 fevralgacha musulmon
mamlakatlarida yuz bergan vokealar xakida baxs yuritadi. asar mukaddima va uch
bobdan iborat.
Mukaddima diniy mazmunda bo`lib, unda olamning yaratilishi, Odam Ato va
uning farzandlari, Nux paygambar va uning avlodi xakida umumiy gap boradi.
Birinchi bobda kadimiy Eron va Yunoniston podshoxlari, Rim va Vizantiya
imperatorlari, Rim papalari, kadimiy arab xamda Efiopiya podshoxlarining kiskacha
tarixi bayon etilgan.
Dostları ilə paylaş: |