va fondlar ichidan, ko`lyozma kitob va chop etilgan asarlardan kidirib topish
mumkin.
Xukukiy xujjatlar – podshox va xonlarning farmonlari, yorliklari,
inoyatnomalar, raxnomalar, vasikalar, vakfnomalar va boshkalar O`zbekistondagi
tarix va o`lkashunoslik muzeylarida, maxsus ilmiy-tekshirish institutlari va
universitetlarning kutubxonalarida, shuningdek Davlat tarix arxivdarida xamda
shaxsiy majmuadarda sakdanadi. Ammo IX-XII asrga oid xujjatlar xali aloxida
to`planib o`rganilganicha yo`k.
Bu davrda maxsus kotib yoki dabirlikka kancha katta e`tibor berilgani Nizimiy
Aruziy Samarkandiyning “To`rt makola” asarida bayon etilib, ayrim maktublar
namunalari keltirilgan. Musulmonchilik xujjatlari Burxoniddin Marginoniyning
“Xidoya” asarida keyincha o`zining rasmiy tavsifini topdi.
Arab tilida yozilgan manbalar.
O`zbekistonning VII asr oxiridan boshlab, XII asrgacha bo`lgan tarixi ko`prok
va deyarli arab tilidagi yozma manbalarda yoritilgan va bu an`ana keyincha xam
Temuriylar davrigacha davom etgan. Bu davrda yurtimiz avval arab xadifaligi
tarkibida,
so`ngra
Somoniylar,
Koraxoniylar,
Gaznaviylar,
Xorazmshoxlar
davlatlarini boshdan kechirdi. Arab tilida vatanimiz tarixiga oid yozma manbalarni
mualliflarning kelib chikishiga karab, ikki guruxga ajratish mumkin.
Birinchi gurux - arab tilida ijod etgan yurtimizdan chikkan tarixchi va olimlar.
Bular Muxammad Muso al-Xorazmiy, Abu Rayxon Beruniy, Maxmud Koshgariy,
Maxmud Zamaxshariy, Abu Said Sam`oniy, Shaxobuddin Muxammad Nisoviy va
boshkalardir. Ushbu muarrixlar asarlarida ona vatanga muxabbat aloxida namoyon
bo`ladi, bu ayniksa Abu Rayxon Beruniyning “Osor ul-bokiya” asarida xalkimiz
kadimgi madaniyati to`grisidagi ma`lumotlarida aloxida ko`zga tashlanadi.
Ikkinchi gurux - xorijlik olimlardan iborat bo`lib, ular yaratgan arab tilidagi
asarlarida yurtimiz tarixi madaniyati, siyosiy-ijtimoiy xayoti yoritilgan. Ushbu
mualliflarning eng yiriklari Abulxasan Madoiniy (vaf. 840 y.), Abulabbos al-
Ya`kubiy (IX asr), Abubakr al-Balazuriy, Ibn Xurdodbex (820-taxm.913), Abu Ja`far
Tabariy (839-923 y.), Isxok al-Istaxriy (850-934 y.) va boshkalardir.
Mazkur muarrixlar yurtimiz xududini umummusulmon olami, arab xalifaligi
bir kismi sifatida yoritganlar. Ular asosan arab xalifalikni ikki kismga, ya`ni arab va
a`jam - gayri arabga ajratib o`rganar edilar. Arablar tomonidan yurtimizga berilgan
nom Movarounnaxr – daryoning u yogidagi mamlakat mazmunini bildiruvchi
jugrofiy nom bizgacha etib kelgan bo`lib, asosan arab mualliflari asarlarida iste`foda
etiladi.
Kuyida arab tilida bitilgan eng muxim manbalar va ularning mualliflari xakida
ixcham ma`lumot keltiriladi. (Ushbu ma`lumotlardan ma`ruzachi o`z xoxishiga
binoan tanlab ana o`shalardan foydalanishi mumkin.)
“Kitob at-tarix”. Ushbu arab tilida bitilgan kimmatli asar muallifi buyuk
matematik Muxammad Muso al-Xorazmiy(VIII asr oxiri – IX asr birinchi yarmi)dir.
Biz uni birinchi O`rta Osiyolik tarixchi olim deb atashimiz mumkin. Chunki al-
Xorazmiy birinchilardan bo`lib o`zining “Kitob at-tarix” (“Tarix kitobi”) asarini
yozgan. Ammo ushbu asar bizgacha mukammal xolida etib kelgan bo`lmasada,
undan olingan parchalarni so`nggi davr tarixchilari Ibn an-Nadim, al-Mas`udiy, at-
Tabariy, Xamza al-Isfaxoniylar o`z asarlarida keltiradilar. Bu kitobni Abu Rayxon
Beruniy o`zining “Osor ul-bokiya” asarida xam eslatadi. Mazkur asar xalifalik
tarixiga oid ma`lumotlardan iborat bo`lgan.
“Kitob al-surat al-arz”. Mazkur asar xam al-Xorazmiy tomonidan yaratilgan
bo`lib, yunon olimi Ptolomiyning jugrofiyaga oid kitobini arab tiliga tarjima kilgan
va uni o`zining yangi ma`lumotlari bilan boyitgan. “Kitobi surat al-arz” (“er tasviri
kitobi”) asarida Kaspiy dengizi yoki Xorazm dengizi xakida kimmatli ma`lumotlar
bor. Ushbu tarixiy jugrofiyaga oid asardagi O`rta Osiyoga oid ma`lumotlar katta
ilmiy axamiyatga ega. Kitobning 937 mklodiy, xijriy 428 yili ko`chirilgan mo``tabar
ko`lyozmasi yuizgacha etib kelgan bo`lib, unga turli xaritalar chizib ilova kilingan.
Ushbu mo``tabar ko`lyozma matni 1926 yili sharkshunos X.M.Mjik tomonidan
Leyptsigda nashr kilingan. Kitobni o`zbek tiliga A.Axmedov tarjima kilib, ilmiy
sharxlar bilan 1983 yili chop etgan.
“Kitob al-magoziy”. Kitob muallifi Madoiniy Abulxasan Ali ibn Muxammad
(vaf. 840 y.) Arabiston, Xuroson va Movarounnaxrning VII-VIII asr boshlaridagi
ijtimoiy-siyosiy tarixiga oid ikki yuzdan ziyod asar yozgan yirik arab tarixchi
olimidir. “Axbor al-xulafo”(“Xalifalar xakida xabarlar”), “Kitob al-magoziy”
(“Urushlar xakida kitob”), “Kitob futux ash-Shom” (“Shomning bosib olinishi xakida
kitob”), “Tarix al-buldon” (“Mamlakatlar tarixi”) ana shu asarlar jumlasidandir.
“Kitob al-magoziy” Eron, Afgoniston va O`zbekistonning arablar istilosi va
VIII asrning birinchi yarmidagi siyosiy tarixi bo`yicha muxim manbalardan
xisoblanadi. Muarrifning tarixiy asarlari bizgacha etib kelmagan, lekin ayrim
parchalari Balazuriy va Tabariy asarlarida sakdanib kolgan.
”Kitob al-buldon”. Asar ijodkori al-Ya`kubiy IX asrda o`tgan yirik geograf
tarixchi olimdir. Ismi Abulabbos Axmad ibn Abu Ya`kub ibn Ja`far ibn Vaxb ibn
Vadix al-Kotib al-Abbosiy bo`lib, u yirik mansabdor xonadoniga mansubdur. Al-
Ya`kubiy Bagdodda tugildi, lekin umrining ko`p kismini Armaniston, Xuroson,
Falastin, Misr va Magribda o`tkazdi.
Al-Ya`kubiyning ikki yirik va muxim asari bizning zamonamizgacha etib
kelgan. Biri ”Kitob al-buldon” (“Mamlakatlar xakida kitob”), ikkinchisi esa “Tarix”
nomi bilan mashxurdir.
”Kitob al-buldon” (taxminan 891 yilda yozilgan) to`rt kismdan iborat. Asarda
arablar ko`l ostidagi mamlakatlarning geografik xolati, yirik shaxarlar va kal`alari,
axolisi va uning asosiy mashguloti, urf-odatlari, o`sha mamlakatdan olinadigan
xirojning umumiy mikdori xakida kimmatli ma`lumotlar keltiriladi.
Ushbu
asarning
ikki
mo``tabar
ko`lyozmasi
Garbiy
Germaniya
kutubxonalarida saklanmokda. Kitobning arabcha matni gollandiyalik mashxur
sharkshunos M.de Gue (1836-1909 y.) tomonidan 1892 yili Leydenda chop etilgan.
Al-Ya`kubiyning ikkinchi asari “Tarix” umumiy tarix tipida yozilgan bo`lib,
Shark mamlakatlari, shuningdek O`rta Osiyoning VII-IX asrlardagi tarixi bo`yiyaa
muxim manbalardan biri xisoblanadi. Asar ikki kismdan iborat bo`lib, Odam Atodan
islomgacha bo`lgan va musulmon mamlakatlari tarixlari, ya`ni o`sha mamlakatlarda
873 yilgacha sodir bo`lgan vokealar bayon etilgan.
“Tarix”ning arabcha matni 1883 yili gollandiyalik olim M.T.Xautsma (1851-
1943 y.) tomonidan chop etilgan.
Arab tilidagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari
Dostları ilə paylaş: |