shuningdek, Xoxsar xamda Kshtut dexkonlarining shaxsiy arxiviga tegishli bo`lib,
So`gdning VIII asrning birinchi choragidagi iktisodiy, siyosiy va madaniy xayotini
o`rganishda muxim manba rolini o`ynaydi.
Mug
kal`asidan
topilgan
xujjatlar
A.A.Freyman,
A.
V.Vasil`ev,
I.Yu.Krachkovskiy, M.N.Bogolyubov, V.A.Livshits, M.Isxokov, U.N.Mansurov
xamda O.I.Smirnovalar tarafidan chukur o`rganilgan.
Mug kal`asi xujjatlarining topilishi tarixi va ular xakidagi dastlabki
ma`lumotlar 1934 yili maxsus to`plam shaklida (“Cogdiyskiy sbornik”, Leningrad,
1934) e`lon kilindi. Ayrim xujjatlarning tarjimasi I.Yu.Krachkovskiy va
A.A.Freyman tomonidan 30-yillari e`lon kilindi. Xukukiy xujjatlar va maktublar
tarjimasi, zarur izox va tadkikotlar bilan (Sogdiyskie dokumenti s gori Mug. Chtenie,
perevod, kommentariy. II chikishi. 1962.) V.A.Lifshits tarafidan chop kilindi.
1961 va 1965 yillari O`zbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix va arxeologiya
instituti xodimlari ilmiy safar chogida Samarkandning Afrosiyobida V-VI asrlarga
oid saroy xarobalarini ochdilar. Saroy mexmonxonasining dkvorlari turli
mazmundagi rasmlar bilan bezatilgan bo`lib, ular orasida ok kiyim kiygan
Chagoniyon elchisining surati xam bor. Uning etagiga so`gd tilida o`n olti satrdan
iborat ishonch yorligi yozib ko`yilgan edi. Bu yozuvlar VII asr o`rtalaridagi xalkaro
munosabatlar tarixini o`rganishda muxim axamiyat kasb etadi.
Samarkandda topilgan yozuvlar IX asrga oid uch tilda so`gd, kadimgi turk va
xitoy tilida yozilgan turk xokonining kabr toshidagi bitikdir.
Bunday xujjatlar so`gdiylarning Kozogiston, Kirgiziston xamda Sharkiy
Turkistondagi savdo koloniyadaridan xam topilgan. Bular orasida ayniksa A.Steyn
(1862-1943) tarafidan 1907 yili Dun`xuan (Xitoyning Gan`su viloyatida) va Turfonda
(Sharkiy Turkiston) topilgan xujjatlar, Talas daryosining o`ng soxilida, xozirgi Talas
shaxridan 7 km shimolda joydashgan Kulonsoy xamda Teraksoy daralarija koya
toshlarga o`yib bitilgan yozuvdar aloxida e`tiborga molik. Bu yozuvlar IV-XI
asrlarda So`gd koloniyalarining ijtimoiy axvoli xakida, ayniksa O`rta Osiyo va Uzok
Shark mamlakatlari o`rtasidagi savdo alokalari va bunda so`gdiylarning roli xakida
kimmatli ma`lumot beradi.
Dun`xuan va Xo`tan xujjatlari A.Steyn, Talasdan topilgan yozuvlar esa
V.A.Kallaur,
M.e.Masson,
D.F.Vinnik,
A.A.Asanaliev,
K.Ashiraliev,
U.Jumagulovlar tarafidan o`rganilgan.
Mamlakatimiz tarixi, xususan unda yashagan kadimiy xalklar tarixini
o`rganishda, so`gd tilida yozilgan “Xalklar ro`yxati” deb atalgan bir xujjat (VIII asr)
o`ta muximdir. Unda O`rta Osiyoda yashagan 21 xalk va elatning nomi keltirilgan.
6–mavzu. Islom manbashunosligi asoslari
Reja:
1. Kur`on va kur`onshunoslik.
2. Xadis va muxaddislar.
3. Tafsir ilmi.
3. Islomshunoslik.
Asosiy tushunchalar: Kur`on, sura, oyat, xadis, tafsir, kissa, rivoyat,
paygambar, saxoba, xalifa, Xalifai – Rashiddin, Sayyar Sharif, Imom, sunniy, shiya,
xanafi, mazxab, juz`ya.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
1. Islam. Spravochnik.-M.: 1969;
2. Imom Buxoriy «Jami-as-Saxix». 4-jildlik –T.: 1991.
3. Muxammad Solik. «Tafsiri xilol».-T.: 1991.
4. Entsiklopedicheskiy slovar`.-M.: Nauka. 1991.
5. «Kur`oni karim», o`zbekcha izoxli tarjima. Tarjima va izoxlar muallifi Alouddin
Mansur.-T.: 1992.
Ma`lumki,
³adim arab tilidagi yozma yodgorliklar Arabiston va Suriyaning
janubidagi
³oyatoshlarga eramizning I asrlari atrofida bitilgan bitik toshlardan
iboratdir. Joxiliya davri V-VII asrlar she`riyati
хam o²zaki tarzda rivojloana borib,
VIII-X asrlarga kelibgina xatga tushurildi. Yozma adabiyot arablarda VIII asrdan
yuzaga keldi.
Kuron va kuronshunoslik. Kur`on 114 ta suradan iborat bulib, dastlabki–
Surai fotixani xisobga olmaganda eng uzun suralardan boshlanib, u oxriga kiskara
boradi va kam oyatli suralar bilan yakunlanadi. kur`on kitob xoliga kelgach, u kuplab
kuchirila boshladi. Shu bilan birga xalk ma`naviy extiyoji bilan boglik bulgan boshka
ilmlar yuzasidan yoziladigan kitoblarga xam ochildi. Masjid va madrasalarda,
saroylarda kitob xazinalari yuzaga keldi. Islomgacha bulgan davr adabiy, tarixiy va
ilmiy manbalari bir sidira kurib chi³ildi va x.k.
Xadis va muќaddislar. Ma`lumki, xadislar islom olamida kur`ondan keyin
ikkinchi mu
³addas manba xisoblanib, ijtimoiy xayotning barcha jixatlariga uz
ta`sirini kursatgan. muxaddislik (xadis yi
²ish an`analari), Rasulullox xayot
va
³tlaridayo³ yuzaga kelgan. ¥imom ibn Munnabbixning (vft. 101 x.) «Saxiyfa»
asari eng
³adimiy xadis xisoblanadi. U 138 ta xadisdan iborat bulgan. Bu asarning VI
asr xijriyda kuchirilgan nusxasi sa
³lanib ³olgan. Islomshunos olim U.Uvatovning
xabar berishicha, kitob shaklida, rasmiy ravishda yozilgan birinchi xadis kitobi
xijozlik olim Ibn Shixob az-Zaxriy (vft. 124 x.)
³alamiga mansub. Bu tuplam xalifa
Umar kursatmasi bilan yuzaga kelgan. Umuman xalifa Umar madinaliklarga xam
xudi shunday topshiri
³lar bergan. ¥ijriyning ikkinchi asrida yaratilgan xadis
tuplamlari ichida Molik ibn Anasning «Muvatta» nomli kitobi (Uvatov, 9-b.) aloxida
³adrlanadi. Shuni xam aytish kerakki, bu asrdan kuplab nu³sonli xadislar ular
³atorida xatto soxta xadislar xam tar³ab ketdi.
Tafsir ilmi. Islom dini turli tillarda suzlashuvchi xalklar urtasida keng
yoyilgan bulsa-da, kur`onning tarjima kilish ta
³i³langan, fa³at tafsir ³ilish (aynan
izoxlash) an`anaga aylangan edi.
Ma`lumki, biror matnning ma`nosini echish, sharxlash, izoxlash tafsir deyiladi.
Diniy ma`noda kur`on oyatlarini izoxlash va shu tu
²risida yozilgan kitob tafsir
deyilgan. Tafsirda odatda xar bir sura yoki oyatning
³aysi erda nozil bulgani, surada
nechta oyat borligi va nimalar xususida gap ketishi, nozir bulish sabablari batafsil
yoritiladi. Islom dini tarida va
³ulyozma fonlarimizda fors, turk, urdu va bosh³a
Dostları ilə paylaş: |