Muxim siyosiy vokealar. V-VI asrlarda O`zbekiston tarixi eftaliylar va
Eftaliylar davlati tarixi bilan boglikdir. Tarixiy manbalar, shuningdek, arxeologik
kazishlar bergan ma`lumotlarga karaganda, Eftaliylar saklar va masagetlarning
avlodlaridir.
Eftaliylar juda katta xududda o`z xukmronliklarini o`rnatdilar. Ularning
davlatiga Sharkiy Turkistondan Kaspiy bo`ylarigacha bo`lgan erlar karar edi.
Eftaliylar milodning 457-yilida Chaganiyon, Toxariston va Badaxshonni
bo`ysundirishga muvaffak bo`ldilar. Eron shoxi sosoniy Piruz (459-484 yy.)
Eftaliylarga karshi uch bor ko`shin tortti, lekin uning barcha yurishlari maglubiyat
bilan yakunlandi. Buning ustiga Eron Eftaliylarga o`lpon to`lab turishga majbur
bo`ldi. Shundan keyin Eftaliylar Marv va Kobulni, oradan ko`p vakt o`tmay, Sharkiy
Turkistonni xam bo`ysundirishga muvaffak bo`ldilar.
Eftaliylar Turon, Eronning sharkiy tumanlari, Afgoniston, Shimoliy Xindiston
xamda Sharkiy Turkiston ustidan xukm yurgizdilar.
563-567- yillari turk xokoni Istemi (Dizovul) Eron xukmdorlari bilan ittifok
tuzib, Eftaliylar davlatiga zarba berdi va ularga karashli erlarni bo`ysundirishga
muvaffak bo`ldi. Natijada Turk xokonligi Amudaryo va Orol dengizigacha
cho`zilgan o`lkalar ustidan o`z xukmronligini o`rnatdi. U1 asrning uchinchi
choragida turklar Shimoliy Xitoyda joylashgan Chjau va Tsi davlatlarini xam
bo`ysundirdilar, 576 yili Bosporni (Kerch`) egaladilar, 581 yili esa Xersonni kamal
kildilar.
VI asr o`rtalariga borib Turk xokonligi zaminida ilk katta er egaligi
munosabatlari shakllana boshladi. Shuning bilan bir katorda o`zaro urushlar kuchaydi
va bundan Suy imperiyasi (581-618 yy.) xukmdorlari ustalik bilan foydalandilar.
Okibatda Turk xokonligi ikki kimga – Sharkiy va Garbiy turk xokonligiga bo`linib
ketdi.
Sharkiy turk xokonligi Markaziy Osiyoda xokon Shibi davrida (609-619- yy.)
Suy imperiyasi bilan ko`p urushdi va o`z mustakilligini saklab koldi. Xokon Xelu
(620-630- yy.) davrida xam bu kurash davom etdi. O`sha yillari turklar Xitoyga 67
marta bostirib kirdilar. Bu davrda soliklar ko`paydi, mexnatkash xalkning axvoli
ogirlashdi. Xitoy imperatorlari bundan ustalik bilan foydalandilar va Sharkiy Turk
xokonligi ustidan o`z xukmronligini o`rnatilshga muvaffak bo`ldilar. Lekin ko`p
o`tmay, turklar Xitoy istibdodiga karshi ko`zgolon ko`tardilar. Bunga dastlab Eltarish
koon (Kutlug koon), keyinchalik esa uning maslaxatchisi To`nyukuk boshchilik
kildilar. Natijada 681 yili Garbiy turklar yana mustakillikni ko`lga kiritdilar. Xokon
Bilga vafotidan (734 y.) keyin kuchayib ketgan feodal kurashlar natijasida Garbiy
turk xokonligi mayda kismlarga bo`linib ketdi va keyinchalik uning o`rniga Uygur
xokonligi tashkil topdi.
Garbiy turk xokonligi xarbiy siyosiy jixatdan birmuncha kudratli edi. U11
asrning o`rtalarida unga Sharkiy Turkistondan to Kaspiy dengizigacha bo`lgan erlar
karardi. Uning ijtimoiy-siyosiy tomondan yuksalishida Marv, Chorjo`y, Buxoro,
Samarkand, Choch, Ispijob kabi shaxarlarning o`sishi va Xitoy, Eron xamda
Vizantiya bilan olib borilgan savdo-sotik xam sabab bo`ldi. Manbalarda keltirilgan
ma`lumotlarga karaganda, Garbiy turk xokonligi poytaxti Suyabda xar yili katta
yarmarkalar tashkil etilib, unda ko`pgina xorijiy mamlakatlardan kelgan savdogarlar
xam katnashgan.
Garbiy turk xokonligining xalki xokon Shabolo Xilishi xukmronligi yillari 10
toifaga bo`lingan. Masalan, Chu daryosining o`ng tarafida istikomat kiluvchi xalklar
Nushibi (5 toifa), daryoning so`l soxilida istikomat kiluvchilar esa Dulu (5 toifa) deb
atalgan. Ko`p o`tmay bu toifalar o`zlarining mustakil davlatini tuzib oldilar. Bu
o`zaro feodal kurashning kuchayishiga olib keldi. Xitoy ko`shinlari bundan
foydalanib, 658 yili Garbiy turk xokonligi erlariga bostirib kirdilar, lekin uni
tamoman bo`ysundira olmadilar. Xokon Ashina Xudaydao uni yana tiklashga
muvaffak bo`ldi. Birok katta er egaligi, o`zaro kurashlar va shimoldagi ko`shni
xalklar, xususan korliklarning xurujlari natijasida xokonlik inkirozga yuz tutdi. VIII
asrning ikkinchi yarmida xokimiyat tamoman korliklar ko`liga o`tdi. Ular 766 yili
Suyabni bosib oldilar va uni o`z poytaxtlariga aylantirdilar.
Garbiy turk xokonligi markazlashmagan davlat bo`lib, 15ga yakin mustakil
xokimliklardan, So`gdda yuechji xalkidan chikkan jabgu, Buxoroda maxalliy
buxorxudot, Fargonada ixshidlar kabilardan tashkil topgan edi.
Xokonlik tarkibiga kirgan xalklar bir kismi So`gd, Xorazm, Toxariston,
Fargona dexkonchilik, shaxar axolisi xunarmandchilik va savdo-sotik bilan, uning
togli va cho`l tumanlarida istikomat kiluvchi katta kismi esa chorvachilik bilan
shugullangan.
Arablar istilosi arafasida O`zbekiston mayda-mayda davlatlardan iborat edi.
Shark va xitoy tillarida yozilgan manbalar ma`lumotlariga karaganda VIII asr
boshlarida yurtimizda 15 yakin mustakil davlatlar bo`lib, bularning eng kattasi
Xorazm, So`gd, Buxoro, Chagoniyon, Toxariston, Ustrushona, Choch va Fargona
xisoblangan. Ularning podshoxlari jabgu (knyaz`), xudot, ixshid va ispaxbed deb
atalardi.
Arablar O`zbekiston xududiga 674 yildan boshlab bostirib kira boshladilar.
Boskinchi ko`shinlarga xalifalikning Xurosondagi noibi Ubaydullox ibn Ziyod
boshchilik kilar edi. O`shanda ular Poykent va Buxoro shaxarlari xamda ularning
tevarak-atrofidagi tumanlarni talon-taroj kildilar va katta o`lja (1 mln dirxam pul,
4000 asir va boshkalar) bilan kaytdilar. Bundan keyin xam arablar O`zbekiston ustiga
ko`p marta talonchilik yurishlarini uyushtirdilar.
705 yildan boshlab arablarning O`zbekiston ustiga istilochilik yurishlari
kuchaydi. Bunga arablarning Xurosondagi yangi noibi Kutayba ibn Muslim (715 yili
xozirgi Andijon viloyatining Jalolkuduk tumanida, xozirgi Shurunch mozor, aslida
Kilich mozor temir yo`l bekati yonida o`ldirilgan) boshchilik kildi.
Arab ko`shini 706 yili Omul (Chorjo`y), Zamm (Karki), Buxoro xamda
Poykent shaxarlarini, 709 yili esa Buxoroning mustaxkam kal`alaridan Shofurkom
(Vardanza)ni, 710 yili esa Kesh va Nasafni zabt etdi. Buxoro, So`gd, Vardanza va
Fargona xukmdorlari turklar bilan ko`shilib arab istilochilariga karshi ittifok tuzishga
xarakat kildilar, lekin o`zaro kelishmovchiliklar va ishtiloflar ittifokning
mustaxkamlanishiga yo`l bermadi. Kutayba bundan ustalik bilan foydalandi va ular
bilan birma-bir kurashda galaba kozondi.
712 yili Kutayba o`zaro ichki kurashlardan foydalanib xiyonatkorona tarzda
Xorazmni xam bo`ysundirdi. Samarkand podshoxi Gurak (710-737-yy.) bilan
tuzilgan bitim shartlariga binoan Samarkand va So`gdiyona xalki arablarga xar yili 2
million 200 ming dirxam mikdorida o`lpon to`lash va arab ko`shiniga 100 ming kishi
to`plab berishga majbur etildi. 713-715 yillari Kutayba Choch (Toshkent) xamda
Dostları ilə paylaş: |