Bunday yozuvlar Axamoniylarning kadimgi poytaxti Persopol`, shuningdek
Suza va Ekbatana (xozirgi Xamadon) shaxarlari va uning atrofida topilgan.
Masalan, pishik sopol taxtachaga o`yib yozilgan bir katibada Doro 1 (miloddan
avvalgi 522-486 yy.) xukmronligining dastlabki yillarida (miloddan avvalgi 494-490
yillar orasida) Suzada bunyod etilgan saroyning kurilish tafsiloti, anikrogi kurilishga
ketgan materiallarning kaysi mamlakatdan keltirilganligi yozilgan taxtachadagi
ma`lumotlarga ko`ra, oltin Lidiya bilan Baktriyadan, kimmatbaxo toshlar, lazurit va
serdolik (kizil va kizgish rangli tosh) So`gdiyonadan, firuza Xorazmdan olib
kelingan.
Pkrsopoldan (Sherozning shimoliy tarafida, undan taxminan 50 km masofada
joylashgan 520-450 yillar orasida kurilgan shaxardan) topilgan yozuvlar va tasviriy
suratlar – rel`eflar katta ilmiy kiymatga ega. Ularning ayrim namunalari XU11-
XU111 asrlarda (1621 y.) italiyalik sayyox P`edro Della Valle va daniyalik olim K.
Niburning nomi bilan boglik. 1931-1934, 1935-1939 va undan keyingi yillari nemis
olimi E.Xertsfil`d, amerikalik E.Shmidt, frantsuz A.Godar xamda eronlik
M.T.Mustafoviy va A.Somiy tarafidan o`tkazilgan arxeologik tadkikotlar natidasida
Persopolda juda ko`p noyob yodgorliklar ochildi. Ular orasida Apadana zinalari
ustiga ishlangan tasviriy suratlar aloxida axamiyat kasb etadi. Suratlarda (balandligi 3
fut – ingliz o`lchovi 30, 479 santimetrga teng) axamoniylarga tobe bo`lgan 23
satraplikdan (karam mamlakatdan o`lpon olib kelgan kishilar kiyofasi tasvirlangan.
Bular orasida baktriyaliklar turli idishlar, teri, mo`yna va tuya bilan, so`gdliklar turli
mato, teri va ko`ylar bilan, saklar ot va chakmonlar bilan, parfiyaliklar idishlar va
tuya bilan va xorzmliklar ot va kurol-aslaxa bilan tasvirlangan.
Persopoldan 6 milya-kariyb 5 km masofada, uning shimol tarafida Xusaynkux
koyalarida axamoniylardan Doro 1, Ksereks 1 (miloddan avvalgi 486-465 yy.),
Artakserks 1 (miloddan avvalgi 465-424 yy.) xamda Doro 11 (miloddan avvalgi 424-
404 yy.)larning makbaralarini xamda ularga kiraverishda o`yib yozilgan katibalar
bor. Mazkur yodgorlik sosoniy sarkardalardan Rustam (636 yili arablar bilan bo`lgan
jangda xalok bo`lgan) nomi bilan xam boglik va tarixda ko`pincha Nakshi Rustam
deb ataladi.
Katibalarda, ayniksa Doro 1 surati ostiga yozilgan katibada, uning davlati
ko`klarga ko`tarib maktaladi, uning tarafidan bosib olingan xalklar esa itoatkorlikka
va xalol mexnat kilishga chakiriladi, bo`ysunmaganlar va shu sababdan jazoga
maxkum etilganlarning nomlari kayd etiladi. Muximi shundaki, katibada
axamoniylarga tobe bo`lgan 23 satraplik va xalklarning to`la ro`yxati yozilgan. Bular
orasida parfiyaliklar, baktriyaliklar, so`gdiyonaliklar xamda xorazmliklar xam bor.
Yodgorlik orsida muximlaridan yana biri mashxur Bexistun yozuvlaridir. Bu
yozuvlar uzunligi 22 m, umumiy balandligi 7,8 m bo`lib, ular Shimoliy Eronda,
Kirmonshoxdan 30 km masofada, daryo bo`ylab o`tgan kadimgi karvon yo`li
yokasida, uning chap tarafida, Zagros nomli tik koyaga, taxminan 105 metr
balandlikda Doro 1 ning amri bilan yozilgan galaba yodgorligidir. Yozuv elam, bobil
va kadimgi eron tillarida bitilgan va miloddan avvalgi 523-522 yillari Axamoniylar
saltanatini larzaga keltirgan Gaumata – 522 yil 29 sentyabrda xalok bo`lgan, Frada –
margiyonalik, 522 yil 10 dekabrdi asirga olingan, Skunxa - xozirgi Kozogiston va
O`zbekiston xududida istikomat kilgan sak kabilalarining etakchisi kabi boshliklar
raxbarligidagi xalk xarakatlari xakida xikoya kiladi.
Avesta. Zoroastrizm–otishparastlik, miloddin avvalgi VI – milodning VI asri
dinining mukaddas kitobi bo`lib, miloddin avvalgi VI- milodning VI asrlarida
yozilgan, Eron xamda O`rta Osiyo xalklarining kadimgi madaniyati, e`tikodi, tili,
adabiyoti va kisman tarixini o`rganishda asosiy manba xisoblanadi.
Asarning yozilgan joyi xakida turlicha fikrlar mavjud. Bir gurux olimlar frantsuz
J.Darmsteter, ojarbayjon olimi I.Aliev “Avesta” Midiya - xozirgi Eronning shimoliy-
garbiy kismi va Ozarbayjonda yozilgan desalar, ko`pchilik V.V.Struve, S.P.Tolstov,
F.Al`txaym va boshkalar Amudaryo bo`yida joylashgan viloyatlarda, Balx va
Xorazm oraligida yaratilgan, deb xisoblaydilar. Oxirgi fikr so`nggi vaktlarda Eron
olimlari, masalan Ibroxim Pur Dovud tarafidan xam e`tirof etildi.
“Avesta” matni to`lik saklanmagan. Bizgacha, uning juda oz kismi etib kelgan,
xalos. Ma`lumki “Avesta” Kayoniy xukmdorlardan Gishtosp – Vishtosp zamonida
kitob xoliga keltirilgan. Rivoyatlarga karaganda, uning gatlar deb ataluvchi asosiy
kismi xudo Zaratushtra tomonidan yozilgan va Mas`udiy, Tabariy va Beruniylarning
so`zlariga karaganda, 12 000 xo`kiz terisidan tayyorlangan maxsus pergamentga oltin
xarflari bilan yozilgan. O`sha vaktlarda uning uch nusxasi mavjud bo`lgan, lekin bir
nksxasi Iskandar Zulkarnaynning amr-farmoni bilan yokib yuborilgan. Ikkinchi
nusxasini Yunonistonga olib ketilgan, uchinchi nusxasi esa otashparastlar diniga o`ta
e`tikodli bo`lgan kishilar ko`lida saklanib kolgan. Lekin bu nusxa to`la emas.
Asarning saklanib kolgan kismlarini to`plash va kitob xoliga keltirish
ishlariParfiya podshosi Valgash 111 (148-192 yy.) xamda Sosiniylar (milodning 111
asri) davrida xam davom ettirildi. “Avesta” sosoniy Shopur 11 (309-379) davrida
tartibga solindi, izoxlar va ko`shimchalar (zand) bilan boyitildi va to`la kitob xoliga
keltirilib, asrsiy kismlari paxlaviy tiliga tarjima kilindi. Bu kitob “Zand Avesta” nomi
bilan mashxur.
Afsuski, “Zand Avesta” xam bizning zamonimizgacha to`la xolda etib
kelmagan. Uning bir kismi Iskandar Zulkarnayn yurishlari vaktida, boshka bir kismi
esa arablar istilosi (674-715 yy.) vaktida yo`k kilingan. Asarning bizgacha etib kelgan
kismi, professor e.E.Bertel`sning ma`lumotiga karaganda, 83 000 so`zdan iboratdir.
U asosan to`rt kismdan – yasna, yashtov, vispered, vendidad tashkil topgan. Yasna
tarkibiga kirgan gat deb ataladigan ko`shiklar “Avesta”ning eng ko`xna va kimmatli
kismlaridir.
“Avesta”ning ko`shiklari va kissalari Abulkosim Firdavsiyning (taxm.940-
1030 yy.) “Shoxnoma” dostoniga manba bo`lib xizmat kilgan.
“Avesta” nisbatan yaxshi o`tganilgan (K.Zalemen, X.Bartolomey, e.E.Bertel`s,
V.V.Struve va boshkalar). U frantsuz (Anketel` dyu Perron, Y.Darmsteter), rus
(K.A.Kossovich), ingliz (L.X.Mayls), Laniya (A.Xristensen) va fors (Ibroxam Pur
Dovud) tillariga tarjima kilingan. Uning Kopengagenda (Daniya) saklanayotgan
yagona nusxasi asosida tayyorlangan fotomatni 1937-1944 ymllari olti jild kilib nashr
etilgan.
“Xvaday namak” (“Podshoxnoma”) kadimgi Eronning 627 yilgacha bo`lgan
ijtimoiy-siyosiy xayotidan baxs etuvchi afsonaviy tarixiy asar bo`lib, paxlaviy tilida
yozilgan. Sosoniylardan Yazdigard 111 (632-651 yy.)ga yakin kishi tomnidan 632-
637 yillar orasida yozib tamomlangan. Asar ayniksa Axamoniylar, Ashkoniylar va
Sosniylar tarixi bo`yicha muxim manbalardan xisoblanadi.
“Xvaday namak”ning o`zi xam, mashxur shoir, olim va tarjimon Abdullox ibn
Mukaffa (721-757 yy.) tarafidan kilingan tarjima (“Siyar al-muluk” deb atalgan) xam
Dostları ilə paylaş: |