skiflar, saklar, massagetlar, baktriyaliklar, yurtimizning Eron bilan bo`lgan
munosabatlari xakida kimmatli ma`lumotlar bor.
Diodorning mazkur asari ko`p jixatlari bilan ko`chirma-kompilyatsiya
xisoblanadi. Muallif Efor, Polibiy asarlaridan keng foydalangan. Bundan tashkari,
ko`p xollarda bayon etilayotgan vokealar uzviy boglanmay kolgan. Shunga karamay,
bu asar dalillarga boy va katta ilmiy axamiyatga egadir.
Diodorning asari to`la xolda bizning zamonamizgacha etib kelmagan. Uning
fakat 15 kitobi - kadimgi Shark xalklarining tarixi va afsonalari xakida xikoya
kiluvchi 1-5- kitoblari, Yunoniston xamda Rimning Yunon-Eron urushlari(miloddan
avvalgi 500-449 yy.)da to miloddan avvalgi 301 yilshacha bo`lgan tarixini o`z ichiga
olgan 11-20- kitoblarigina saklangan, xalos.
Bu asar 1774-1775 yillari I.Alekseev tomonidan olti kismda va 1874-1875
yillari F.G. Mishchenko tarafidan ikki kism kilib nashr etilgan.
Pompey Trog ( milodgacha 1-milodning 1 asrlari o`rtasida yashab o`tgan) –
“Filipp tarixi” asari bilan mashxur bo`lgan Rim tarixchisi. 44 kitobdan iborat bu asar
afsonaviy Assuariya podshoxlari zamonidan to Rim imperatori Avgust (miloddin
avvalgi 63 – milodning 14-yili) davrigacha bunyoda bo`lib o`tgan vokealarni bayon
kiladi, lekin asosiy e`tibor Yunonistonning makedoniyalik Filipp 11 (miloddan
avvalgi 359-336-yy.) va Iskandar Zulkarnayn davridagi ijtimoiy-siyosiy tarixini
bayon etishga karatilgan.
Mazkur asarning kimmati shundaki, u bir talay noma`lum kitoblarga suyanib
yozilgan, Rim, Yunoniston kabi yirik davlatlarning paydo bo`lishi va tarixini keng
yoritib bergan. Muximi shundaki, muallif bunday davlatlarning oxir-okibatda
inkirozga uchrashini aytadi. Pompey Trog tarixni xarakatga keltiruvchi kuch urf-odat
va taklir deb xisoblagan.
“Filipp tarixi”da skiflar, Baktriya, Iskandar Zulkarnayn davrida Baktriya va
So`gdda kurilgan shaxar va katta imoratlar, Iskandar Zulkarnayn vafotidan keyin yuz
bergan vokealar, parfiyaliklarning kelib chikishi, ularning urf-odatlari, Parfiya
podsholigini tashkil topishi, Baktriya, Parfiya va Midiyaning o`zaro munosabatlariga
oid muxim ma`lumotlar mavjud.
Pompey Trogning bu asari Yustin (11-111 asr) tarafidan kiskartirilib kayta
ishlangan shaklda bizning zamonimizgacha etib kelgan va Ruxl tomonidan 1935 yili
chop kilingan. Uning ruscha tarjimasi A.A.Dekonskiy va M.M.Rijskiy tomonidan
“Vestnik drevney istorii” jurnalining 1954 yil 2-4 va 1955 yil 1-sonlarida bosilgan.
Arrian Flaviy (taxminan 95-175-yy.) – yirik yunon yozuvchisi, tarixchisi va
geograf olimi, asoi Kichik Osiyoning Nikomadiya shaxridan. U “Iskandar xakida”,
“Parfiyaliklar xakida”, “Xindiston” va 7 jildlik “Iskandarning yurishlari” nomli
kitoblar muallifidir.
O`zbekiston
va
Eronning
kadimiy
tarixini
o`rganishda
Arrianning
“Iskandarning yurishlari” nomli asari muxim axamiyat kasb etadi. Unda fotixning
O`zbekiston, Eron xududlari va boshka mamlakatlarga istilochilik yurishlari tarixi
batafsil bayon kilingan.
Asar panegrizm-maddoxlik ruxida yozilgan – muallif Iskandar Zulkarnayn va
uning faoliyatini ko`klarga ko`tarib uluglaydi. U ko`pgina ko`lyozma manbalar va
rasmiy xujjatlar asosida yozilgan bo`lib, mavzu bo`yicha muxim va asosiy
manbalardan xisoblanadi.
Arrian Flaviyning “Iskandarning yurishlari” asari nemis (Myuller, Leyptsig,
1886 y.) xamda rus (Korenkov, Toshkent, 1912 y. va M.e.Sergeenko, M.-L., 1962 y.)
tillarida nashr etilgan.
Kvint Kurtsiy Ruf (milodning 1 asri) – mashxur Rim tarixchisi, Iskandar
Zulkarnaynning Eron, Turon va boshka mamlakatlarga kilgan xarbiy yurishlari
xakida 10 kitobdan iborat “Buyuk Iskandar tarixi” nomli asar yozib koldirgan.
Muallif Ptolomey Lag va Iskandar Zulkarnaynning safdoshlari Onesikrit va
Kallisfenning xotira va asarlaridan keng foydalangan.
Kvint Kurtsiy Rufning asarida O`zbekiston xududining Iskandar Zulkarnayn
ko`shinlari tomonidan istilo kilinishi, xalklarning chet el boskinchilariga karshi
kurashi, xususan, Spitamen boshlik ko`zgolon keng yoritib berilgan.
“Buyuk Iskandar tarixi” 1841 yili Myuttsel`, 1867 yili T.Nyol`deke va 1885
yili Fogel` tomonidan nashr etilgan. Ruscha yangi tarjimasi V.S.Sokolov taxriri
ostida chop etilgan (M.,1963 y.).
Gay Pliniy Sekund (24-79 y.) – rimlik mashxur yozuvchi, tarixshunos olim va
davlat arbobi, 79 yili mashxur Vezuviy vulkonining otilib chikishi natijasida yuz
bergan umumxalk fojeasi vaktida xalok bo`lgan.
Gay Pliniy Sekund – sermaxsul olim, 20 kitobdan iborat “Germanlarning
urushlari”, ikki jilddan iborat “Pomponiy Sekundning xayoti” va 37 kitobdan iborat
“Oddiy tarix” nomli asarlar yozib koldirgani ma`lum.
Pliniyning germanlar tarafidan Reyn va Dunay bo`ylari mamlakatlarining bosib
olinishi tarixidan baxs yurituvchi “Germanlarning urushlari” nomli asari bizning
davrimizgacha etib kelmagan, lekin u Korneliy Tatsitning (taxminan 56-117-yy.)
“Colnomalar” imperator Oktavian Avgust vafotidan (milodning 14-yili) Neronning
xalok bo`lishigacha (milodning 68 yili) bo`lib o`tgan vokealarni o`z ichiga oladi
xamda “Germaniya” (unda german va boshka kabilalarning tarixi bayon etilgan)
nomli asarlari uchun birinchi manba bo`lgan.
“Pomponiyning xayoti”da Pliniy sobik boshligi Pomponiy Sekundning xayoti va
faoliyati xakida xikoya kiladi. Bu asar xam bizning zamonamizgacha etib kelmagan.
“Oddiy tarix” Gay Pliniy Sekundning shox asari xisoblanadi va unda antik
dunyo tarixi, iktisodiy axvoli xamda madaniyati bayon etilgan. Unda miallifning o`z
manbalariga jiddiy va tankidiy munosabatda bo`lmaganligi, ayrim dalil va vokealarni
buzib ko`rsatilganligi sezilib turadi. Bu kitob antik dunyo tarixi bo`yicha keng
ma`lumot beruvchi komusiy asar sifatida e`tiborga sazovordir.
“Oddiy tarix”da O`zbekistonning xam kadimiy tarixi, unda yashagan xalklar,
masalan, skiflar, Oks-Amudaryo, Yaksart-Sirdaryo va skifcha joy nomlari, tabiiy
boyliklari, Antioxiya shaxarlarining barpo etilishi xakida kimmatli ma`lumotlar bor.
Polibiy (miloddan avvalgi 201-120- yy.) – yirik yunon tarixchisi, 40 kitobdan
iborat “Umumiy tarix” asari bilan mashxur. Unda Yunoniston, Makedoniya,
Karfagen, Misr, Suriya va Rimning 220-146- yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini
o`z ichiga oladi. Umumiy tarix yo`nalishida yozilgan bu asarning katta kismi
saklanmagan, bizgacha fakat 1-5- kitoblargina etib kelgan, xalos.
Polibiyning “Umumiy tarixi” daliliy ma`lumotlarga boyligi, vokealarning
nisbatan xolisona yoritilishi bilan aloxida axamiyatga egadir.
Unda Oks – Amudaryo va Yaksart – Sirdaryo xakida, Antiox 1 ning Baktriya
podshoxi Eftidemga karshi xarbiy yurishi xakida muxim ma`lumotlar bor.
Dostları ilə paylaş: |