bizgacha etib kelmagan. Lekin uning ayrim parchalari Ya`kubiy (897 yoki 905 yili
vafot etgan), ibn Kutayba (828-889 yy.), Tabariy, ibn al-Asir, shuningdek Abulkosim
Firdavsiyning “Shoxnoma”sida saklangan.
“Matakdani xazar datastan” (“Bir ming nafar xukukiy ajrim”) paxlaviy tilida
yozilgan (U111 asr) bo`lib, unda Eronning Sosoniylar davridagi davlat tuzulishi va
uning ijtimoiy xayoti xakida kimmatli ma`lumot bor. Asarning fakat ayrim
kismlarigina saklangan. Mitropolit Ishobaxt kilgan suryoniycha tarjima (U111 asr)
saklangan). Inglizcha tarjimasi S.Y.Bulsara tomonidan chop etilgan (Bombay, 1937
y.).
Geografik asarlardan “Shaxristonxoyi Eron” (“Eron shaxarlari xakida risola”)
Eronning Sosoniylar davridagi geografik xolati va ularning bunyod etilishi xakida
ma`lumot beradi. “Ajoyib as-Sakiston” (“Sakiston viloyatining ajoyibotlari” nomli
asar Eronning ko`xna viloyatlaridan Sakiston (Seiston)ga bagishlangan. Bu ikkala
asar xam paxlaviy tilida, U111 asrning ikkinchi yarmida yozilgan. “Shaxristonxoyi
Eron”ning matni va kiskacha inglizcha tarjimasi J.Asana xamda Modi tomonidan
1897 va 1899 yillari Bombayda chlp etilgan.
Kadimgi Eronning ijtimoiy-siyosiy xayotiga oid ayrim ma`lumotlarni
“Kornomayi Artashir Papakan” (“Artashir Papakanning ishlari xakida kissa”),
“Mazdak namak” (“Mazdak xakida kissa”), “Ayatkari zariran” (“Zarira xakida
rivoyat”), “Podshox Xusrav va uning maxrami” kabi tarixiy kissalarda uchratamiz.
Sosoniylar
lavlati
ichki
va
tashki
siyosati
asoslarini
o`rganishda
“Andarznoma”(“Nasixatnoma”) xamda “Tojnoma” kabi etik - didaktik xarakterdagi
asarlarning xam kimmati kattadir.
“Shoxnoma” Abulkosim Firdavsiy(taxm. 940-1030 yy.) kalamiga mansub
“Shoxnoma” asari uch kism va 65 ming baytdan iborat doston bo`lib, u 976 – 1011
yillar orasida yozilgan.
Uning birinchi kismi afsonaviy bo`lib, “Avesta” materiallariga asoslanib
yozilgan va Eron xamda Turon xalklarining diniy akidalari va rivoyatlaridan baxs
yuritadi.
Asarning ikkinchi va uchinchi kismlari muxim xisoblanadi. Ikkinchi kism
kaxramonlik dostoni bo`lib, kadimgi Eron podshoxlari va ular zamonida o`tgan
kaxramonlar Rustam va Kova siymolari talkin kilingan.
“Shoxnoma”ning uchinchi kismi tarixiy doston bo`lib, unda Eron va Turonning
zardushtiylikning paydo bo`lishidan to arablar istilosigacha bo`lgan siyosiy xayoti
talkin etilgan.
“Shoxnoma”ning ko`lyozma nusxalari ko`p mamlakatlarning kutubxonalarida,
shuningdek O`zR FA Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharkshunoslik institutida
saklanmokda. Asarning to`la matni Xindiston (1829 y.), Frantsiya (1838-1878 yy.),
Olmoniya (1877-1884 yy.), Eron (1934-1936 yy.) va Rossiyada (1960-1971 yy.)
chop etilgan, rus va o`zbek tillariga tarjima kilingan.
“Shoxnoma” matnini tiklash ustida manbashunoslik tadkikot ishlarini Boysungur
Mirzo ibn Shoxrux Xirotda olib borgan. Ko`p tarixchilar, xususan Muxammad
Mirxond undan manba sifatida foydalangan. Alisher Navoiy bu asarda lof ko`pligini
kayd etgan.
Kadimgi xind manbalari
Saklar, massagetlar, toxarlar va kadimgi Kanxa xalki, ularning ijtimoiy-iktisodiy
xayoti xakidagi kimmatli ma`lumotlarni xindlarning epik dostoni “Maxabxarata”da
xam uchratamiz.
“Maxabxarata”(“Bxarata avlodlari jangnomasi”) sanskrit tilida yozilgan bo`lib,
100 ming baytni o`z ichiga olgan 18 uitobdan iborat. Afsonaviy shox Bxarataning
ikki toifa avlodlari kavravlar va nandavlarning o`zaro adovatlari va urushlari bayon
etiladi. U miloddan avvalgi X-VIII asrlarda yaratilgan.
Asarda masalan, uzok Xindistonga, fikrimizcha savdo-sotik ishlari bilan borgan
saklar, toxarlar va kanxalar xakida mana bu muxim ma`lumot keltirilgan: “Uning
(podshox Yudxishtraning) eshigi oldida boshka xalklar bilan birga saklar, toxarlar va
kanxaliklar xam navbat kutib turardilar. Paxmok sokol, peshonalari shoxlar bilan
bezatilgan, ko`llarida turli-tuman sovgalar, jun, rangu, ipak va patta (ok kayinning bir
turi) daraxti tolasidan, shuningdek, kamyob matolardan, paxtadan to`kilgan
gazlamalar, mayin, nafis terilar, uzun va o`tkir kilichlar, shamshirlar, temir nayzalar,
xar xil boltalar, ichimliklar, xushbo`y narsaoar, turli-tuman kimmatbaxo toshlar”.
Kadimgi Yunon va Rim manbalari
O`zbekistonning kadimgi va antik davrdagi tarixini o`rganishda kadimgi
Yunoniston va Rim tarixchilari xamda geograf olimlarining asarlari muxim manba
bo`lib xizmat kiladi. Kuyida ulardan ayrimlari xakida ma`lumotlarni keltiramiz.
Geradot (miloddan avvalgi 490-480 yillar o`rtasi – 425 y.) – yirik komusiy
olim, tarix fanining “ota”si, asli Kichik Osiyoning Galikarnas shaxridan, 455-447
yillari evropa, Osiyo va Misr bo`ylab sayoxat kilgan.
Geradot Ellada va Shark mamlakatlari (Liviya, Misr, Assuriya, Vavilon, Elon va
Skifiya)ning kadim zamonlardan to miloddan avvalgi 479 yilgacha bo`lgan ijtimoiy-
siyosiy xayotidan xikoya kiluvchi 9 uitobdan iborat “Tarix” nomli asari bilan shuxrat
topgan. Bu asar umumiy tarix yo`nalishida yozilgan birinchi kitob xisoblanadi. Shu
tufayli xam Xeradot, Tsitseronnning (miloddan avvalgi 106-43 yy.) so`zlari bilan
aytganda, tarix fanining “ota”si xisoblanadi.
Geradot garchi o`zi bayon etayotgan vokealar ustida chukur muloxaza
yuritmasa xam, ularni to`gri bayon etishi, o`zga xalklar va mamlakatlar tarixiga
xurmat nuktai nazaridan karashi bilan ba`zi tarixchilardan ajralib turadi.
Geradotning asarida O`zbekistonning kadimiy xalklari bo`lmish agrippiylar,
issedondar, massagetlar, daylar va saklar xakida, ularning turmushi, urf-odatlari
xamda ko`shni mamlakatlar bilan alokalari xakida kimmatli ma`lumotlarni
uchratamiz.
“Tarix”ning Shteyn tarafidan tayyorlangan tankidiy matni 1869-1871 yillarda
chop etilgan. Asar ingliz (Roulinson, London, 1856-1860 yy.) xamda rus (F.G.
Mishchenko, Moskva, 1858-1860 yy.) tillariga tarjima kilingan. 1982 yilda asarning
mamlakatimiz tarixiga oid kismlari zarur izoxlar bilan A.I.Davatur, D.P.Kallistov
xamda I.A.Shishova tomonidan yangidan nashr etilgan.
Diodor (miloddan avvalgi 90-21-yillar) yirik tarixchi olim, asli Sitsiliyaga
karashli Argiriya shaxridan. U “Tarixiy kutubxona” nomli 40 kitobdan iborat asar
yozib koldirgan. Umumiy tarix yo`nalishida yozilgan bu asar asosan Yunoniston va
Rimning kadim zamonlaridan to milodning 1 asr o`rtalarigacha bo`lgan tarixini o`z
ichiga oladi. Unda Shark xalklari, shuningdek, O`zbekistonning kadimiy xalklari
Dostları ilə paylaş: |