Fargona viloyatlarini, shuningdek ettisuv va Koshgargacha bo`lgan erlarni bosib
oldi.
Arab istilosi O`zbekistonning ijtimoiy-siyosiy va madaniy tarakkiyotiga katta
zarar etkazdi, ko`plab katta va boy shaxarlarning kuli ko`kka sovurildi, ming-minglab
kishilarning “yostigi kuridi”, Marv, Buxoro, Samarkand va Xorazm kutubxonalarida
saklanayotgan juda ko`p noyob asarlar yo`k kilindi.
Arab istilochilari maxalliy xalklarni xam majburan islom diniga kiritdilar,
mexnatkashlar zimmasiga ogir soliklar va jarimalar – xiroj, jizya, zakot yuklatildi,
axolining yarim mulki arab ko`shini foydasiga musodara kilindi.
O`zbekiston xalklari arab istilochilari zulmiga karshi bir necha bor ko`zgolon
ko`tardilar. VIII asrning o`rtalarida bo`lgan Isxok turk ko`xgoloni, 769-776- yillari
butun Movarounnaxrni larzaga solgan Mukanna (783 yili o`ldirilgan) boshchiligida
bo`lib o`tgan ko`zgolon, 806 yili Rafi` ibn Lays boshchiligida So`gdda bo`lib o`tgan
dexkonlar ko`zgoloni shular jumlasidandir.
Arab xalifaligi tarkibiga kirgan xalklarning iktisodiy va madaniy
tarakkiyotidagi katta tafovut, ularning etnik jixatdan bir xil emasligi, ular o`rtasidagi
iktisodiy va madaniy alokalarning zaifligi, ayniksa, er-suv va boylikning tobora
maxalliy boshliklar ko`lida to`plana borishi va nixoyat, maxalliy axoli va
boskinchilar o`rtasidagi ziddiyatlarning tobora kuchayib borishi xalk xarakatlari va
o`zaro kurashni kuchaytirib yubordi. Bu xol, o`z navbatida, arab xalifaligining
inkirozini tezlashtirdi. IX asrning birinchi choragida uning zaminida mustakil
maxalliy davlatlar paydo bo`ldi. Masalan, Misrda Tuluniylar (868 y.), Tabaristonda
Aliylar (864 y.), Xurosonda Toxiriylar (821 y.), Seistonda Safforiylar (867 y.) va
nixoyat, Movarounnaxrda Somoniylar (819 y.) xokimiyat tepasiga keldilar. Boshka
o`lkalarda xam shunday axvol yuz berdi. Kiskasi, 935 yildan boshlab Abbosiylar
xalifalikda o`z siyosiy mavkelarini tamoman yo`kotdilar va nomigagina xalifa bo`lib
koldilar.
Kadimgi Turk manbalari orasida XVII asrda Sibir` xamda Mo`gilistonda,
Oltoy xamda O`zbekistonda topilgan runiy bitiklar aloxida kiymatga ega. Bu
yozuvlarning etti guruxi – Lena – Baykalbo`yi bitiklari, enisey, Mo`guliston, Oltoy,
Sharkiy Turkiston, O`rta Osiyo bitiklari ma`lum. Bu bitiklar O`zbekiston xalklarining
arablar istilosi arafasidagi ijtimoiy-siyosiy xamda madaniy xayotini o`rganishga
yordam beradi.
Enisey bitiklari mashxur rus xaritashunos olimi S.U.Remezov (taxminan
1642-1720-yy.) tarafidan XVII asr oxirida enisey xavzasi (xozirgi Xakas avtonom
viloyatiga karaydi) topilgan. Undan keyin bu xakda shvktsiyalik xarbiy asir
F.Stralenberg (Tabbert) ma`lumot beradi. U enisey xavzasidagi kabrtoshlardan toshga
o`yib yozilgan notanish xatlarni topgan. Bu yozuv xakidagi ma`lumotlar birinchi
marta o`tgan asrning birinchi choragida “Cibirskiy vestnik” jurnalida e`lon kilindi.
1889 yili fmn olimlari eniseydan topilgan yozma yodgorliklar xaritasini tuzdilar.
Mo`gulistondan topilgan bitiklar orasida To`nyukuk, Kul tegin, Bilga xokon
va Ongin muxim o`rin tutadilar. To`nyukuk bitigi Ulan-Batordan 66 km janubi-
sharkda, Bain Tsokto manzilida joylashgan va ikkinchi turk xokonligining asoschisi
Eltarish xokonning (681-691-yy.) maslaxatchi sarkarda To`nyukukka atalgan va 712-
716 yillari yozilgan. 1897- yili rus olimi D.A.Klements (1848-1914) va uning xotini
elizaveta Klementslar tarafidan ochilgan, V.V.Radlov (1899 y.), V.Tomsen (1922 y.),
X.Sheder (1924 y.), D.Ross (1930 y.) xamda G.Aydarov (1971) tarafidan yaxshi
o`rganilgan va matni nemischa, daniyacha, inglizcha va ruscha tarjimalari bilan chop
etilgan. Obida G.A.Abduraxmonov xamda A.Rustamov tomonidan o`zbek tiliga
kiskacha tarjima kilingan (1982 y.).
Kul tegin bitigi. Bilga xokonning (716-734 yy.) inisi Kul tegin (731- yili vafot
etgan) sharafiga yozilgan. Mo`gulistonning Kosho Tsaydan vodiysida Ko`kshin
O`rxun daryosi bo`yidan rus arxeolog va etnograf olimi N.M.Yadrintsev (1842-1894
yy.) tomonidan 1889 yili topilgan.
Bitik V.V.Radlov (1891 y.), A.Xeykel (1892 y.), V.Tomsen (1896 y.),
P.M.Melioranskiy (1897 y.), X.Sheder (1924 y.), S.e.Malov (1951 y.), G.Aydarov
(1971 y.)lar tomonidan nemischa, frantsuzcha, ruscha tarjimalarda chop etilgan.
G.A.Abduraxmonov va A.Rustamov tomonidan o`zbek tiliga kilingan kiskacha
tarjimasi (1982 y.) xam bor.
Bilga xokon bitigi. Kul tegin bitigidan 1 km janubi-garbda - Ko`kshin O`rxun
daryosi xavzasida topilgan bu obida 735 yili bitilgan. Uni V.V.Radlov, S.e.Malov,
P.M.Melioranskiy va V.Tomsen tomonidan o`rganilgan va chop etilgan.
Ongin bitigi Mo`gulistonning Kosho Tsaydan vodiysidan topilgan va kimga
atalganligi anik ma`lum emas. Ba`zi fikrlarga karaganda, yukorida tilga olingan
Eltarish xokon va uning xotini Elbiyga xotun sharafiga ko`yilgan (735 y.), boshka
fikrga ko`ra Kopagon xokonga (691-716-yy.), yana bir ma`lumotga (J.Klosson)
karaganda Bilga xokonning xarbiy boshliklaridan Alp Eletmish (taxminan 731 yilda
o`lgan) sharafiga ko`yilgan.
Obida 1892 yili V.V.Radlov tarafidan (estompaji) va 1957 yili J.Kloson
tomonidan (inglizcha tarjimasi va tadkikot bilan nashr kilingan.
Bulardan tashkari, Karabalsagun shaxri (Ulan-Batordan taxminan 400 km
janubda joylashgan kadimiy shaxar) xarobalaridan, Xayto Tamir, Cho`yren, Beyshin-
Udzur, Bayan-Xo`ngur va boshka joylardan topilgan yozuvlar xam muximdir.
Oltoydan topilgan bitiklardan Chorish, Katandi daryolari, Ko`shogoch xamda
togli noxiyalaridan topilgan bitiklarni aytib o`tish mumkin. Bular O`rxun-enisey
bitiklaridan fvrkli o`larok, etnografik materialga boydir. Oltoydan topilgan yozuvlar
P.M.Melioranskiy, E.R.Tenishev, A.K.Borovkov, K.Seydakmatov, V.M.Nadelyaev
xamda D.D.Vasil`ev tomonidan e`lon kilingan.
Sharkiy Turkistondan topilgan bitiklar orasida Turfon voxasidagi gorlarga
joylashgan ibodatxona devorlariga yozilgan bitiklar aloxida o`rin tutadi. Bitiklar
V.Tomsen tarafidan chop kilingan.
Kozogiston xamda Kirgizistonda topilgan bitiklar (asrimizning 60-70- yillarida
topilgan) xali chukur o`rganilmagan. Bular orasida Talas voxasidagi (Ayritom,
Teraksoy, Kulonsoy, Toldiko`rgon, Urjor, Sirdaryo, Ila, Olma Ota, Tolgar, Tinbas va
xokazo) topilgan bitiklar muxim ilmiy axamiyat kasb etadi.
Kozogiston xamda Kirgiziston xududidan topilgan bitiklarning ba`zilari
S.Sodikov, M.e.Masson, A.N.Bernshtam, A.S.Omanjolov, G.Musaboev, Ch.
Jumagulov xamda G.Karagulovalar tomonidan e`lon kilingan.
Kadimiy turk runik yozuvlari (asosan sopol idishlarga yozilgan) Fargona, Oloy
vodiysi xamda Janubiy O`zbekiston va Tojikiston xududidan, ya`ni Bekobod, Isfara,
Margilon, Fargona, Andijon, Kuvasoy, O`sh, O`zgand, Kofirnixon, shuningdek
So`gddan xam topilgan va A.N.Bernshtam, B.A.Litvinskiy, V.A.Bulatova,
E.R.Tenishev, Yu.A.Zadneprovskiy tarafidan o`rganilgan.
Dostları ilə paylaş: |