Derektaniw uzb



Yüklə 1,14 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə22/81
tarix11.07.2018
ölçüsü1,14 Mb.
#55346
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   81

Arab  tilida  yaratilgan  tarixiy  asarlar  yoki  yozma  yodgorliklar  kuyidagi  umumiy 
xususiyatlarga  ega.  Ular  garchi  arab  tilida  yozilgan  bo`lsa-da,  barchasida  umumiy 
tarixni kamrab olishga, ya`ni  tarixni jaxon tarixi sifatida idrok etishga, talkin kilishga 
intilish aloxida sezilib turadi. Bu manbalar uchun ilk tarixiy asar va namuna sifatida 
“Kur`oni karim” olinadi. 
 
Kitoblar  ichida  tarixchi  o`zining  “Kur`oni  karim”,  xadislar  va  “Paygambarlar 
kissalari”, diniy rivoyatlarni ya`shi bilishini namoyish etishga va ulardagi mashxur va 
ma`lum vokea, xodisa, rivoyat, akidalardan unumli foydalanishga intilganlar. 
 
Arab  tilidagi  yozma  manbalarning  eng  kadimgilari  asosan  mumtoz  yozuv 
turlaridan    kufiyda  “Kur`oni  karim”  va  tafsirlar,  xadislar  nasx,  suls  yozuvlarida 
bitilgan.  XV  asrdan  so`ng  istemolga  nasta`lik  yozuvi  kirgan.  Aloxida  farmon  va 
xujjatlar ta`lik yozuvida bitilgan. 
 
Tarixiy  asarlar  mazmuni  va  tarkibiga  kelganda  shuni  aytish  kerakki,  ularda 
matn  an`anaviy  Allox  xamdi  –  taxmid,  paygambarimiz  na`tlari,  to`rt  saxoba  yoki 
saxobai  roshidin  ta`rifi  kelib,  undan  so`ng  asar  kimga  bagishlangan  bo`lsa,  odatda 
ular yuksak lavozimdagi shaxslar yoki xokimlar bo`lgan, o`sha xomiylarga bagishlov 
maktov  yoziladi  va  ana  shundan  keyin  kamtarin  muallif  o`zi  xakida,  kanday  asar 
yozmokchi  ekanligi,  uning  nomi  va  asarning  ixcham  maxmuni  yoki  zamonaviy  til 
bilan aytilsa, annotatsiyasi bayon etiladi. 
 
Asarning  oxiridagi  xotima  –  kolofonda  esa,  muallif  asarini  tugatib  olgani 
uchun Alloxga shukronalar keltirib, mazkur ko`lyozma asar va uning ushbu nusxasi, 
ko`chirilish  joyi  va  tarixi,  xattoti  xakida  ma`lumot  keltiriladi.  Tarixiy  asarlarda 
keltiriladigan “Kur`oni karim” oyatlari va  “Xadisi sharif” namunalari odatda asosiy 
matndan  ajratib,  boshka  siyox  bilan  va  ko`pincha  boshka  yozuv,  xat  turi,  masalan 
kufiy, nasx yoxud suls yozuvida boshkacha siyox bilan bitilib, aloxida ziynatlanadi.      
 
Tarixiy  asarlar  ko`lyozmalari  o`z  davri  an`analariga  mos  ravishda  charm 
mukova  –  jildlarga  olingan,  kitob  boshlanishi  shams,  unvon,  sarlavxa,  zarvarak 
nakshlari bilan,  matn o`rtalarida lavxa nakshlar va mo``jaz rasmlar bilan bezatilgan. 
Namuna  sifatida  Beruniyning  “Osor  ul-bokiya”  asarining  mo``tabar  ko`lyozmasini 
ko`rsatish mumkin. 
 
Umuman,  arab  tilida  yurtimiz  tarixiga  oid  manbalar  bilan  tanishish  ularning 
xam son jixatidan ko`pligi, xam ilmiy saviyasi juda yukori ekanligi guvoxi bo`lamiz. 
Garchi  komusiy  olimimiz  Beruniy  arablarda  tarix  yaratish  an`anasi  juda kadimiy  va 
boy  emasligi  xakli  ravishda  kayd  etilgan  bo`lsa-da,  arab  xalifaligi  shakllanganidan 
so`ng,  yunon,  eron,  yaxudiy  va  nasroniy  tarix  an`analaridan  ijobiy  va  ijodiy 
foydalangan arab va asosan arab tilida ijod etuvyai muarrixlar xam arab xalklari, xam 
arab  xalifaligi  xududiga  kirgan  yoki  unga  ko`shni  bo`lgan  xalklar  tarixini  yozishda 
juda katta xissa ko`shdilar. 
 
Shuning  bilan  birga,  yurtimizdan  etishib  chikkan  tarixchilarimiz  xam  arab 
tilida  ayniksa,  Beruniy,  Sam`oniy,  Shaxobiddin  Nisoviy  kabi  tarixchilar  ajoyib 
asarlar yaratib, arab tilidagi tarix ilmi tarakkiyotiga munosib ulush ko`shdilar. Ya`ni 
arab  tilidagi  manbalarni  o`rganish  xali  o`z  dolzarbligini  yo`kotgani  yo`k.  Ular 
xalkimiz  boy  merosining  ajralmas  kismi  bo`lib,  o`tmishdagi  yuksak  tarakkiyotimiz 
guvoxidir. 
    
Ìàâçóíè
Ìàâçóíè
Ìàâçóíè
Ìàâçóíè    ìóñòàõêàìëàø
ìóñòàõêàìëàø
ìóñòàõêàìëàø
ìóñòàõêàìëàø    ó÷óí
ó÷óí
ó÷óí
ó÷óí    áåðèëàäèãàí
áåðèëàäèãàí
áåðèëàäèãàí
áåðèëàäèãàí    ñàâîëëàð
ñàâîëëàð
ñàâîëëàð
ñàâîëëàð 


1.  Àðàá  òèëèäà  åçèëãàí  ìàíáàëàð  âà  óëàðíèíã  þðòèìèç  òàðèõèíè  óðãàíèøäàãè 
àõàìèÿòè 3àíäàé? 
2.  Áåðóíèéíèíã  «Îñîð  óë-áî3èÿ»  àñàðèíèíã  òàðèõíè  óðãàíèøäàãè  àõàìèÿòè 
íèìàäà? 
3.  Òàáàðèéíèíã    «Òàðèõ  àð-ðóñóë  âà-ë-ìóëóê»    àñàðè  òàðèõèé  ìàíáà  ñèôàòèäà 
3àíäàé õóñóñèÿòëàðãà ýãà? 
4.  Øèõîáóääèí  Íèñîâèéíèíã  «Ñèðîò  óñ-ñóëòîí  Æàëîëóääèí  Ìåíêáóðíè»  àñàðè 
ìàçìóíè íèìàäàí èáîðàò âà óíèíã ìàíáà ñèôàòèäàãè àõàìèÿòè íèìàäà? 
5. «Äåâîíè ëó2àòè òóðê » àñàðèíèíã èëìèé à8àìèÿòè íèìàäà?  
 
8-mavzu: XIII-XIV asrlar tarixiga oid manbalar 
 
Reja: 
1. Asosiy ijtimoiy-siyosiy vokealar. 
2. Xukukiy xujjatlar va yozishmalar. 
3. Fors tilidagi tarixiy manbalar. 
 
 
Foydalanigan adabiyotlar ro`yxati: 
1. I.A.Karimov. «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch»-T., 2008.  
2. B. A. Axmedov. O`zbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “O`kituvchi”. 2001. 
3.  T.S.Saidkulov.  O`rta  Osiyo  xalklari  tarixining  tarixnavisligidan  lavxalar.-T., 
“O`kituvchi”. 1993. 
4.  Sobranie  vostochnix  rukopisey  Akademii  nauk  Respubliki  Uzbekistan.  Istoriya. 
Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998. 
5.  Rukopisnaya  kniga  v  kul`turax  narodov  Vostoka.  Kniga  pervaya.-Moskva: 
‘’Nauka’’. 1987. 
5.
 
B.A.Axmedov. Istoriko-geograficheskaya literatura Sredney Aziy. XVI-XVIII vv. 
(Pismennie pamyatniki).-T., “Fan”, 1985. 
 
 
1219-1221  yillar  ichida  O`zbekiston  mo`gullur  tomonidan  istilo  etildi.  1227 
yili  Chingizxon  ettisuv,  Koshgar,  Movarounnaxr  va  Xorazmning  sharkiy  kismini, 
shuningdek,  xozirgi  Afgonistonning  shimoliy  kismini  ikkinchi  o`gli  Chigatoyga 
(1227-1241  y.)  in`om  kildi.  Bu  ulus  tarixda  Chigatoy  ulusi  nomi  bilan  mashxur. 
Chigatoy  ulusining  oliy  xukmdorlari  xam,  koraxitoylar  singari,  ulusni  maxsus 
ijaradorlar, ya`ni xorashmlik  mashxur savdogar Maxmud Yalavoch (1125-1238 yy.) 
va uning o`gli Ma`sudbek (1238-1289 yy.) yordamida idora kildilar. 
Munko  koon  (1251-1260  yy.)  taxtga  o`ltirgandan  keyin,  Jo`ji  ulusining  oliy 
xukmdori  Botuxon  (1227-1255  yy.)  bilan  til  biriktirib,  Chigatoy  avlodining 
ko`pchiligini katl ettirdi va Chigatoy ulusini o`rtada bo`lib olishdi.      
Lekin,  oradan  ko`p  vakt  o`tmay,  Olgu  (1261-1266  yy.)  ulus  mustakilligini 
tiklashga  muvaffak  bo`ldi.  Mubrakshox  (1266  y.)  va  Barokxon  (1266-1271  yy.) 
davrida  mo`gud  xukmdorlari  maxalliy  axoli  bilan  yakinlashish  maksadida  islom 
dinini kabul kildilar. Natijada, 1266 yili xon xamda ba`zi mo`gul uruglari (masalan, 
jaloiriylar)  ettisuvdan  Movarounnaxrga  ko`chib  o`tdilar.  Bu  xol  o`z  navbatida 


Yüklə 1,14 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   81




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə