Arab tilida yaratilgan tarixiy asarlar yoki yozma yodgorliklar kuyidagi umumiy
xususiyatlarga ega. Ular garchi arab tilida yozilgan bo`lsa-da, barchasida umumiy
tarixni kamrab olishga, ya`ni tarixni jaxon tarixi sifatida idrok etishga, talkin kilishga
intilish aloxida sezilib turadi. Bu manbalar uchun ilk tarixiy asar va namuna sifatida
“Kur`oni karim” olinadi.
Kitoblar ichida tarixchi o`zining “Kur`oni karim”, xadislar va “Paygambarlar
kissalari”, diniy rivoyatlarni ya`shi bilishini namoyish etishga va ulardagi mashxur va
ma`lum vokea, xodisa, rivoyat, akidalardan unumli foydalanishga intilganlar.
Arab tilidagi yozma manbalarning eng kadimgilari asosan mumtoz yozuv
turlaridan kufiyda “Kur`oni karim” va tafsirlar, xadislar nasx, suls yozuvlarida
bitilgan. XV asrdan so`ng istemolga nasta`lik yozuvi kirgan. Aloxida farmon va
xujjatlar ta`lik yozuvida bitilgan.
Tarixiy asarlar mazmuni va tarkibiga kelganda shuni aytish kerakki, ularda
matn an`anaviy Allox xamdi – taxmid, paygambarimiz na`tlari, to`rt saxoba yoki
saxobai roshidin ta`rifi kelib, undan so`ng asar kimga bagishlangan bo`lsa, odatda
ular yuksak lavozimdagi shaxslar yoki xokimlar bo`lgan, o`sha xomiylarga bagishlov
maktov yoziladi va ana shundan keyin kamtarin muallif o`zi xakida, kanday asar
yozmokchi ekanligi, uning nomi va asarning ixcham maxmuni yoki zamonaviy til
bilan aytilsa, annotatsiyasi bayon etiladi.
Asarning oxiridagi xotima – kolofonda esa, muallif asarini tugatib olgani
uchun Alloxga shukronalar keltirib, mazkur ko`lyozma asar va uning ushbu nusxasi,
ko`chirilish joyi va tarixi, xattoti xakida ma`lumot keltiriladi. Tarixiy asarlarda
keltiriladigan “Kur`oni karim” oyatlari va “Xadisi sharif” namunalari odatda asosiy
matndan ajratib, boshka siyox bilan va ko`pincha boshka yozuv, xat turi, masalan
kufiy, nasx yoxud suls yozuvida boshkacha siyox bilan bitilib, aloxida ziynatlanadi.
Tarixiy asarlar ko`lyozmalari o`z davri an`analariga mos ravishda charm
mukova – jildlarga olingan, kitob boshlanishi shams, unvon, sarlavxa, zarvarak
nakshlari bilan, matn o`rtalarida lavxa nakshlar va mo``jaz rasmlar bilan bezatilgan.
Namuna sifatida Beruniyning “Osor ul-bokiya” asarining mo``tabar ko`lyozmasini
ko`rsatish mumkin.
Umuman, arab tilida yurtimiz tarixiga oid manbalar bilan tanishish ularning
xam son jixatidan ko`pligi, xam ilmiy saviyasi juda yukori ekanligi guvoxi bo`lamiz.
Garchi komusiy olimimiz Beruniy arablarda tarix yaratish an`anasi juda kadimiy va
boy emasligi xakli ravishda kayd etilgan bo`lsa-da, arab xalifaligi shakllanganidan
so`ng, yunon, eron, yaxudiy va nasroniy tarix an`analaridan ijobiy va ijodiy
foydalangan arab va asosan arab tilida ijod etuvyai muarrixlar xam arab xalklari, xam
arab xalifaligi xududiga kirgan yoki unga ko`shni bo`lgan xalklar tarixini yozishda
juda katta xissa ko`shdilar.
Shuning bilan birga, yurtimizdan etishib chikkan tarixchilarimiz xam arab
tilida ayniksa, Beruniy, Sam`oniy, Shaxobiddin Nisoviy kabi tarixchilar ajoyib
asarlar yaratib, arab tilidagi tarix ilmi tarakkiyotiga munosib ulush ko`shdilar. Ya`ni
arab tilidagi manbalarni o`rganish xali o`z dolzarbligini yo`kotgani yo`k. Ular
xalkimiz boy merosining ajralmas kismi bo`lib, o`tmishdagi yuksak tarakkiyotimiz
guvoxidir.
Ìàâçóíè
Ìàâçóíè
Ìàâçóíè
Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø
ìóñòàõêàìëàø
ìóñòàõêàìëàø
ìóñòàõêàìëàø ó÷óí
ó÷óí
ó÷óí
ó÷óí áåðèëàäèãàí
áåðèëàäèãàí
áåðèëàäèãàí
áåðèëàäèãàí ñàâîëëàð
ñàâîëëàð
ñàâîëëàð
ñàâîëëàð
1. Àðàá òèëèäà åçèëãàí ìàíáàëàð âà óëàðíèíã þðòèìèç òàðèõèíè óðãàíèøäàãè
àõàìèÿòè 3àíäàé?
2. Áåðóíèéíèíã «Îñîð óë-áî3èÿ» àñàðèíèíã òàðèõíè óðãàíèøäàãè àõàìèÿòè
íèìàäà?
3. Òàáàðèéíèíã «Òàðèõ àð-ðóñóë âà-ë-ìóëóê» àñàðè òàðèõèé ìàíáà ñèôàòèäà
3àíäàé õóñóñèÿòëàðãà ýãà?
4. Øèõîáóääèí Íèñîâèéíèíã «Ñèðîò óñ-ñóëòîí Æàëîëóääèí Ìåíêáóðíè» àñàðè
ìàçìóíè íèìàäàí èáîðàò âà óíèíã ìàíáà ñèôàòèäàãè àõàìèÿòè íèìàäà?
5. «Äåâîíè ëó2àòè òóðê » àñàðèíèíã èëìèé à8àìèÿòè íèìàäà?
8-mavzu: XIII-XIV asrlar tarixiga oid manbalar
Reja:
1. Asosiy ijtimoiy-siyosiy vokealar.
2. Xukukiy xujjatlar va yozishmalar.
3. Fors tilidagi tarixiy manbalar.
Foydalanigan adabiyotlar ro`yxati:
1. I.A.Karimov. «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch»-T., 2008.
2. B. A. Axmedov. O`zbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “O`kituvchi”. 2001.
3. T.S.Saidkulov. O`rta Osiyo xalklari tarixining tarixnavisligidan lavxalar.-T.,
“O`kituvchi”. 1993.
4. Sobranie vostochnix rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan. Istoriya.
Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998.
5. Rukopisnaya kniga v kul`turax narodov Vostoka. Kniga pervaya.-Moskva:
‘’Nauka’’. 1987.
5.
B.A.Axmedov. Istoriko-geograficheskaya literatura Sredney Aziy. XVI-XVIII vv.
(Pismennie pamyatniki).-T., “Fan”, 1985.
1219-1221 yillar ichida O`zbekiston mo`gullur tomonidan istilo etildi. 1227
yili Chingizxon ettisuv, Koshgar, Movarounnaxr va Xorazmning sharkiy kismini,
shuningdek, xozirgi Afgonistonning shimoliy kismini ikkinchi o`gli Chigatoyga
(1227-1241 y.) in`om kildi. Bu ulus tarixda Chigatoy ulusi nomi bilan mashxur.
Chigatoy ulusining oliy xukmdorlari xam, koraxitoylar singari, ulusni maxsus
ijaradorlar, ya`ni xorashmlik mashxur savdogar Maxmud Yalavoch (1125-1238 yy.)
va uning o`gli Ma`sudbek (1238-1289 yy.) yordamida idora kildilar.
Munko koon (1251-1260 yy.) taxtga o`ltirgandan keyin, Jo`ji ulusining oliy
xukmdori Botuxon (1227-1255 yy.) bilan til biriktirib, Chigatoy avlodining
ko`pchiligini katl ettirdi va Chigatoy ulusini o`rtada bo`lib olishdi.
Lekin, oradan ko`p vakt o`tmay, Olgu (1261-1266 yy.) ulus mustakilligini
tiklashga muvaffak bo`ldi. Mubrakshox (1266 y.) va Barokxon (1266-1271 yy.)
davrida mo`gud xukmdorlari maxalliy axoli bilan yakinlashish maksadida islom
dinini kabul kildilar. Natijada, 1266 yili xon xamda ba`zi mo`gul uruglari (masalan,
jaloiriylar) ettisuvdan Movarounnaxrga ko`chib o`tdilar. Bu xol o`z navbatida
Dostları ilə paylaş: |