yuritadi. Dostonda ko`shinlarning yovuzliklari, mexnatkash xalkning ogir axvoli,
Korako`l, Karshi va Xuzorda Shayboniylarga karshi ko`tarilgan ko`zgolonlar xakida
xam kimmatli ma`lumotlar uchraydi. Asar geografik va etnografik ma`lumotlarga
xam boydir.
“Shayboniynoma” asari 1505 yildan keyin yozilgan. Uning ikkita nodir
ko`lyozmalari saklanib kolgan bo`lib, biri Avstriyaning Vena shaxrida, ikkinchisi esa
Sankt-Peterburg universiteti kutubxonasida saklanadi. Kitob 1885 va 1908 yillari asd
matni va 1961 va 198. Yillari krill alifbosidagi tabdili chop etilgan.
Shajarayi tarokima” va “Shajarayi turk va mo`gul” asarlarini yaratgan
Abulgozi Baxodirxon, xam Xeva xoni (1643-1663 yy.) va tarixchi olim sifatida
mashxurdir. U 1603 yil 23 avgustda Urganchda tugilgan va 1619 yilgacha ana shu
shaxarda istikomat kilgan. So`ngra inilari Xabash va Ilbors bilan toju taxt uchun
bo`lgan kurashda maglubiyatga uchrab, Buxoroga kochib bordi va Imomkulixon
(1611-1642 yy.) saroyida panox topdi. Akasi Isfandiyor 1623 yili xon bo`lgach, yana
Xorazmga kaytib bordi va Urganchga xokim etib tayinlandi. Lekin 1627 yili
Isfandiyorxonning o`zi bilan bo`lgan kurashda maglubiyatga uchradi. Bu safar
Abulgozixon Turkistonga kochib bordi va kozok xonlaridan Ishimxon (1598-1628
yy.) xuzurida panox topdi. Oradan bir yil chamasi vakt o`tgach, 1628 yili, yana bir
kozok xoni – Tursunxon uni Toshkentga olib keldi va Abulgozixon Toshkentda 1630
yil oxirigacha istikomat kildi.
Oradan ko`p vakt o`tmay, Abulgozixon Xiva turkmanlarining taklifi bilan yana
Xorazmga kaytib bordi, lekin oradan olti oy o`tar o`tmas, Isfandiyorxon uni Niso va
Darunga boskinchilik yurishi uyushtirganlikda ayblab xibsga oldi va Eronga, shox
Safi` 1 (1629-1642 yy.) xuzuriga omonat tarikasida berib yubordi. Abulgozixon
o`shanda Isfaxondagi Taborak kal`asiga kamab ko`yildi va shu tarzda Eronda 10 yil
atrofida kun kechirdi. 1639 yili Abulgozi kamokdan kochdi va ko`p mashakkatlar
chekib, 1642 yili ona yurtiga kaytib keldi. 1643 yili, Isfandiyorxon vafotidan bir yil
o`tgach, Orol o`zbeklari uni xon kilib ko`tardilar. O`sha yili Abulgozixon Xivadagi
rakiblari ustidan xam galaba kozondi va Xiva taxtiga o`tirdi.
Abulgozixon keng ma`lumotli bo`lishi bilan bir katorda, feodal xukmdor xam
edi. U o`z faoliyati bilan ana shu doiralar manfaatlarini ximoya kildi.
Abulgozixon 1663 yili toju taxtni o`gli Anusha (1663-1687 yy.)ga koldirib,
umrining oxirini butunlay ilmiy ishga bagishlaydi. U 1664 yili vafot etgan.
“Shajarayi tarokima” turkman xalki va Turkmanistonning o`rta asrlardagi
tarixini o`rganishda bosh manba bo`lib xizmat kiladi.
“Shajarayi turk va mo`gul” 1664 yili yozilgan, lekin Abulozixonning ogir
dardga chalanib kolishi va tez orada vafot etishi sababli tamomlanmay kolgan. Asar
IX bobining davomi, ya`ni 1644-1663 yillar vokealari Anushaxonning topshirigi
bilan Maxmud ibn mulla Muxammad Urganjiy degan olim tomonidan yozilgan.
Asarning I-IV boblari xam o`sha Maxmud ibn Muxammad Urganjiyning kalamiga
mansubdir.
“Shajarayi turk va mo`gul” asari kiskacha mukaddima va 9 bobdan iborat.
Mukaddimada asosan asarning yozilishi sabablari xakida gap boradi. I bobda Odam
Atodan to Mo`gulxongacha, II bobla Mo`gulxondan Chingizxongacha, III bobda
Chingizxlnning tugulishidan to vafotigacha, IV bobda O`gaday koon va uning
Mo`gulistonda xukmronlik kilgan avlodi, V bobda Chigatoyxon va uning
Movarounnaxrda podshoxlik kilgan vorislari, VI bobda Elxoniylar, ya`ni Eronda
xukmronlik kilgan Chingiz avlodi, VII bobda Jo`jixon va uning Dashti kipchokda
podshoxlik kilgan avlodi, VIII bobda Shayboniyxon va uning Movarounnaxr,
Kozogiston, Sibir` va Krimda xukmronlik kilgan farzandlari va, nixoyat, IX bobda
Shayboniyxonning 1511 yildan Xorazmda podshoxlik kilgan avlodi bilan boglik
vokealar bayon etilgan.
Asarning
I-VIII
boblari
umumlashtiruvchi
xarakterga
ega
bo`lib,
Rashiduddinning “Jome ut-tavorix”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” va
shuningdek yana o`n sakkiz tarixiy asarlar asosida yaratilgandir. Kitobning 1X bobi
yangi xisoblanadi va unda Xorazmning 1512-1663 yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy
tarixi keng va atroflicha bayon etiladi. Bundan tashkari, asarda Abulgoziy
Baxodirxon zamonida obod bo`lgan Xorazmdagi Urganch, Vazir, Tirsak, Yangi
shaxar, Buldumsoz, Bagdod, Kot, Durun, Kumkent, Mizdaxkan, Dorugan ota,
Bokirgon, Xos minora, Ism Maxmud Ota, Chilik kabi shaxarlar, Amudaryo va daryo
o`zanining o`zgarishi, xivalik turkmanlarning ogir axvoli, XVI-XVII asrlarda Xiva
xonligi bilan Buxoro o`rtasidagi siyosiy munosabatlar xakida xam kimmatli
ma`lumotlar uchraydi.
Abulgoziy Baxodirxon va uning “Shajarayi turk va mo`gul” asari tez orada
ilmiy jamoatchilikning dakkat-e`tiborini kozondi. U XVIII asrdayok bir necha, nemis
va frantsuz (1726 y.), rus (1770 y.) va ingliz (1780 y.) tillariga tarjima kilindi. O`tgan
asrda bu asar nemis (G.Ya.Ker), rus (Ya.O.Yartsev va G.S.Sablukov), frantsuz
(P.I.Demezon), turk (Axmad Vefik posha) tillariga tarjima kilindi. Asar 1897-1913
yillari yana turk (tarjimon Rizo Nur) va 1935 yili fors tillariga tarjima kilindi.
Asarning G.S.Sablukov (1906 y.) va P.I.Demezon (1871-1874 yy.) amalga oshirgan
nashrlari mukammal va zo`r ilmiy kimmatga egadir.
Abulgoziy Baxodirxon asarining xorijiy tillariga tarjima kilinishi va dunyo
bo`ylab tarkalishi bo`yicha “Temur tuzuklari” va Boburning “Vakoyi” asari bilan
kiyoslash mumkin. Ular turkiy tildagi tarixiy asarlarning juda katta ilmiy kiymatga
ega ekanligini ko`rsatadi.
“Firdavs ul-ikbol” (“Jannat bogi”) nomli Xorazm tarixi bo`yicha yaratilgan
shox asarning ijodkorlari XU111 asr so`nggi choragi va X1X asrda o`tgan yirik shoir,
tarjimon va tarixnavis Shurmuxammad ibn Avazbiy Munis (1778-1829 yy.) va uning
jiyani Muxammad Rizo Erniyozbek o`gli Ogaxiydir (1809-1847 yy.).
Munis Xorazmning kadimda yirik shaxar bo`lgan Kot kishlogida dunyoga
kelgan, Xiva madrasalarida taxsil ko`rgan, 1800 yildan boshlab xon saroyida sarkotib
bo`lib xizmat kilgan. U 1829 yili 51 yoshida vafot etgan.
Munis atroflicha ma`lumot olgan, turli fanlar, xususan adabiyot va tarixdan
keng xabardor bo`lgan etuk olim va iste`dodli shoir sifatida tarixda koldi. U 1806 yili
Eltuzarxon (1804-1806 yy.)ning topshirigi bilan “Firdavs ul-ikbol” asarini yoza
boshlaydi. Lekin asar ayrim sabablarga ko`ra, tugallanmay kolgan.
Munis ajoyib xattot sifatida “Savodi ta`lim” nomli maxsus risola yozgan. U
zo`r tarjimon bo`lib, Muxammad Mirxondning “Ravzat us-safo” asari tarjimasini
xam boshlab bergan va uning birinchi jildini tarjima kilib tugatgan edi.
Ogaxiy xam asli Kot kishlogidan. Munisning jiyani va uning ko`lida tarbiya
topgan. Yaxshi o`kib, turli fanlarni, xususan tarix va adabiyotni chukur egallagan.
Munisning vafotidan (1829 y.) keyin saroyni tark etib, ota kasbi- miroblik bilan kun
kechirgan. U 1847 yili vafot etgan.
Dostları ilə paylaş: |