Movarounnaxrga tez-tez bostirib kirib, uning Chorjo`y, Buxoro va Samarkand
shaxarlari va kishloklarini talon taroj kila boshladilar.
Eron va Shimoliy Xindiston xukmdorlari Boburiylarning Buxoro xonligi ichki
ishlariga aralashuvi kuchaydi. Mamlakatdagi bekarorlik Ubaydullaxon soniy (1702-
1711 yy.) xukmronligi yillarida juda kuchaydi. Ulus xukmdorlari, Balxdagi
Maxmudbiy katagon markaziy xukuatga bo`ysunmay ko`ydilar. Samarkand va Xisor
viloyatlarida yuz kabilasi, Shaxrisabz va Karshida kenagas va mangit kabilalari
xonga karshi isyon ko`tardilar. Ubaydullaxon soniy o`rniga xon ko`tarilgan Abulfayz
(1711-1747 yy.) nomigagina xon bo`lib, xokimiyat bir gurux yirik boylar ko`liga
o`tib koldi.
Eron podshoxi Nodirshox (1736-1747 yy.) Movarounnaxrdagi parokandalik va
bekarorlikdan foydalanib, 1740 yilning kuzida Buxoro xonligini o`ziga bo`ysundirdi.
Shundan keyin xokimiyat asosan Nodirshox tarafdori, mangit kabilasidan chikkan
nufuzli, katta er egasi Muxammad Raximbiy ko`liga o`tdi. Abulfayzxon
o`ldirilganidan keyin taxtga o`tkizilgan Abdulmo`min (1747-1751 yy.) va
Ubaydullaxon soniy (1751-1753 yy.) nomigagina xon bo`lib, davlatning muxim
ishlarini Muxammad Raximbiy boshkargan.
1753 yilning 16 dekabrida Muxammad Raximbiy xon bo`ldi. Shu kundan
boshlab Buxoro xonligida xokimiyat Mangitlar sulolasi ko`lida bo`lib, ular 1920
yilning sentryabr oyigacha ukmronlik kilgan.
1709 yili markaziy xukumatning zaifligi tufayli Fargona vodiysida Ko`kon
xonligi (1709-1876 yy.) tashkil topdi.
XVIII-XIX asrda yurtimiz xududida Buxoro amirligi, Xeva va Ko`kon xonligi
mavjud bo`lib, Rossiya asta-sekin bu xududga sikilib kelib, o`z mustamlakasini
o`rnatdi.
“Majmu`ayi vasoyik” (“Vasikalar to`plami“) – Samarkand kozixonasiga
tegishli va XU1 asrning oxirida tuzilgan xukukiy xujjatlar, vasikalar to`plamidir.
Unda jam`i 735-ta xujjat bo`lib, xronologik jixatdan 1588-1591 yillarni o`z ichiga
oladi. Ushbu xujjatlar turli ijtimoiy-iktisodiy masalalar, meros taksimlash, kasb-
xunar, shogirdlik bilan boglik, savdo do`konlari, er-suv va xovli-joyni ijaraga ko`yish
kabi masalalarni rasmiylashtirishga bagishlangan. Xujjatlarning yana bir muxim
tomoni shundaki, ularda XU1 asrda Samarkandda amalda bo`lgan kasb-xunarlar,
zargarlik, kulolchilik, rangrezlik, attorlik, kimuxgarlik, chitboflik, sangtaroshlik,
shamshirlarlik, kogoz ishlab chikarish, zardo`zlik, sarrojlik, duradshorlik,
kuloxgarlik, saxxoflik-mukovasozlik, xattotlik, kitobfurushlik va to`ksondan ortik
kasb-xunar xakida ma`lumot mavjud.
“Majmu`ayi vasoyik”ning yaxshi ko`lyozmasi xozirda O`zRFA Sharkshunoslik
institutining xazinasida 1386 tartib rakami bilan saklanmokda. Xujjatlarning bir kismi
rus va o`zbek tillariga tarjima kilinib, chop etilgan. Abdurauf Fitrat va V.S.Sergeev
ulardan fakat 36 nafarini tanlab olib rus tiliga tarjima kilganlar va 1937 yili
Toshkentda nashr etganlar. Xujjatlardan 237 tasi, ya`ni taxminan uchdan bir kismi
sharkshunos olim B.Ibroximov (1908-1978 yy.) tarafidan o`rganilib, o`zbek tiliga
tarjima kilingan edi. Bu ish 1982 yili B.Axmedov, O.Jalilov, M.Karimova, T.Fayziev
va G.Ostonova tarafidan nashrga tayyorlandi va chop etildi. Unday ayrim namunalar
kuyida keltirildi:
Xatti ikror. Xijriy 997 yil zulxijja oyi boshida (1589 yil oktyabr oyining
birinchi yarmida) mullo Abdulbokiy Xoji bokiy o`gli o`z amakivachchasi sagir
Mirxodi marxum xoja Opok o`gli tarafidan uning ishlarini (kozi) maxkamasida
amalga oshirish uchun to`la xukukli ekanligi shar`an mullo Kurbon Muxammad Ali
najjorlarning to`gri guvoxliklari bilan isbot kilingani xolda, Samarkand shaxri va
unga tobe` erlarning kozilar kozisining noibi va viloyatning adolatli xokimi, Allox
uning soyasini uzun kilsin, xuzuriga kelib, shar`an to`gri ikror bo`ldiki, sagirning
Samarkanddagi Masjidi nigoron maxallasida joylashgan, chegaralari anik bo`lgan va
imorat kilishga yarokli bir bo`lak erini Mirza Do`stim Baxtibiy o`gliga bir miskollik
63 dinorga sotdi.
(Ushbu) joyning chegaralari garbiy, shimoliy va sharkiy tarafdan jlyni sotib
oluvchining xovlisiga va janub tarafdan katta jamoa ko`chasiga tutashdir.
Xar ikkala taraf o`ziga tegishlini oldi, (ya`ni) oluvchi joyni, sotuvchi esa pulni
oldi. Shar`an kelajakda (bir birini) aldamaslik sharti bilan mazkur joyning baxosi shu
kunlardagi narx-navoga to`gri va adolatlidir. Ushbu savdoda aldash va buzuk shart
yo`k. Bu savdo sagirning kundalik extiyoji va nafakasiga xarj kilinadi. Xar ikkala
tomon yuzma-yuz turib ikror bo`ldilar (va tuzilgan xujjatni) tasdik kildilar.
Ushbu savdo-sotik ishonchli kishilar xuzurida bo`ldi.
Kozi muxri.
Xatti ikror. Xijriy 987 yil safar oyining, yaxshilik va zafar bilan tamom bo`lsin,
9- kuni (1589 yil 18 dekabr kuni) Mirzo Xalim Mir Zinda Ali o`gli janoblari shar`an
to`gri ikror bo`ldi, shu xususdakim, o`z ixtiyorida bo`lgan va Samarkand shaxrining
Masjidi mullo shayx Muxammad devon nomi bilan mashxur bo`lgan maxallasidagi
bir bo`lak erini shar`an uzil-kesil savdo bilan, mullo Tursun Mullokuli o`gliga
xozigshi paytda maomalada bo`lgan, toza kumushdan zarb etilgan bir miskollik 13
tanga xoniyga sotgan.
(Mazkur) erning ba`zi kismi er oluvchining mulkiga va ba`zi kismi Tursun
zogorapazning eri bilan tutash, to`rt tarafdan chegaralari ma`lum bo`lib, garbi mullo
Muxammad Siddik mullo Abdukarim o`glining xovlisiga, shimol tarafi Muxammad
Sharif ibn xoja Avaz attor o`glining, ba`zisi Banda Ali Sherali o`glining xovlisi bilan
janub tarafi jamoat yuradigan ko`chaga tutash bo`lib, kirish yo`li xam o`sha
tarafdadir. Xamma tarafining belgilari ko`rinib turibti.
Shariat bo`yicha xar ikki taraf yuzma-yuz turib o`ziga tegishlini oldi. Ushbu
savdoda aldash, firib berish va buzuk shart yuz bermadi.
Guvoxlar:
Mulla Axmad Amin;
Mulla Axmad;
Mulla Abdumajid;
Mulla Abduraxim.
Terma xujjatlar. O`zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Sharkshunoslik
instituti ko`lyozmalar fondida, O`zbekiston Respublikasi Markaziy tarix arxivida,
Buxoro o`lkashunoslik muzeyi va Abu Ali iyun Sino nomidagi Buxoro
kutubxonasida saklanayotgan xujjatlar: farmonlar, xumnomalar, inoyatnomalar,
vasikalar, oldi-sotti xakidagi xujjatlar va ajrimlardan iborat bo`lib, ulardan
O.D.Chexovich 51-tasini tanlab olib, rus tiliga tarjima kilib, matni bilan ko`shib,
1954 yili “Drkumenti k istorii agrarnix otnosheniy v Buxarskom xanstve XU11 –
X1X vv.” nomi bilan aloxida kitob kilib chop ettirdi.
Kitobda keltirilgan xujjatlar Ashtarxoniy xukmdorlardan Imomkulixon (1611-
1642 yy.) bilan Ubaydullaxon soniy (1702-1711 yy.), mangat sulola vakillari amir
Dostları ilə paylaş: |