bilan Movarounnaxrning barcha viloyatlari, Koshgar va boshka mamlakatlarga
yuborgan fatxnomalari bor.
Mazkur asarda Toshkent xoni Navro`z Axmadxon-Barokxon tarafidan berilgan
bir xujjat, yorlig dikkatga sazovordir. Xujjatda mazkur xonning Sayyid Shamsuddin
Muxammad Kurtiy sadrga viloyatda, Toshkent viloyatidagi barcha konlar suyurgol
kilib berilgani aytilgan. Va yana nomi tilga olingan sadrga ushbu viloyatda yangidan
o`zlashtirilgan barcha erlar mulk sifatida in`om kilib berilgani aytilgan.
Xukukiy xujjatlar, yorliklar “Ravzat ar-rizvon” kitobida xam bor. Ulardan
ba`zilarini kaydga olib o`tamiz.
1) Abulgoziy Abdulla Baxodirxonning 1579 yilgi farmoni. Unda Xisor, Dexi
nav - Denov, Kubodiyon va shaxri safoning xokimlari-arbobon va kalontaronga xoja
Sa`dga tegishli erlarni sugorish uchun Vaxshdan chikarilayotgan arikni kazish
ishlariga 10 ming ishchi, markidor yuborish majburiyati yuklatilgan.
2) Mazkur xonning juyboriy xojalaridan xoja Sa`dga Toshkent yakinidagi Zax
arikni tortik kilingani xakidagi 1583 yilgi farmoni.
3) Toshkent xokimi Abdulkuddus Sultonning Zax arik atrofidagi erlarni xoja
Sa`dga suyurgol kilib berilgani xakidagi va o`sha erlarni barcha solik va jarimalardan
ozod kilingani, uning erlarida ishlash uchun ishchi, koranda yuborish xakidagi
farmoni.
4) Abulgoziy Abdulla Baxodirxonning xazrat xoja Sa`dning Marvi shoxijaxon
viloyatidagi barcha er-suvi va boshka mulkini uning fakat bir o`ziga tegishli
ekanligini va uni molu jixot, mukarrariy, tarx, sabon va boshka soliklardan ozod
etilganligi xakidagi 1578 yil avgustdagi farmoni.
5) Abulgoziy Abdulla Baxodirxon tarafidan mulla Muxammadbiy nomiga
berilgan 1585 yil aprel oyidagi yorlig. Unda Xisor viloyatining xokimlari unga xoja
Sa`dning mazkur viloyatdagi erlarni sugorish uchun Vaxsh daryosidan
chikarilayotgan naxrni kazish ishiga 10 ming ishchi, mardikor to`plab berishlari va
nomi zikr etilgan amirning barcha ko`rsatmalarini so`zsiz bajarishlari zarurligi
aytilgan.
6) Abulgoziy Abdulla Baxodirxonning xoja Kalonga, xoja Sa`dga Yazd va
Isfaxon viloyatlaridan er-suv in`om kilish-darubast xakidagi 1588 yil oktyabr-noyabr
oyidagi farmoni.
7) Abulgoziy Abdulla Baxodirxonning xoja Sa`dning suyurgol erlarini o`gillari
xoja Tojiddin bilan xoja Abduraxim o`rtasida taksimlash va bu erlarni solik va
jarimalardan ozod kilish to`grisidagi 1590 yil yanvar-fevral oylaridagi farmoni.
8) Abulgoziy Abdulla Baxodirxonning xoja Tojuddin Xasanning Marv
viloyatidagi er-suvini barcha solik va jarimalardan ozod kilish to`grisidagi 1590 yil
fevral-mart oylaridagi farmoni.
Yurtimiz tarixiga oid xujjatlarni o`rganish va ilmiy tadkikotlarga tadbik etish
xali talab darajasida emas. Bu ishni kuchaytirish lozim, chunki bularsiz tarixni,
ayniksa uning ijtimoiy-iktisodiy muammolarini o`rganib bo`lmaydi. Bizning
fikrimizcha, eng avvalo, ularni ilmiy tavsiflab, kataloglarini nashr kilish zarur.
Mo`gul va xitoy tillarida yozilgan manbalarda O`zbekistonning XIII-XIV
asrlardagi tarixiga oid ma`lumotlar uchraydi. Ayniksa, Chingizxon va mo`gullar
xuruji davri tarixi, mo`gul imperatorlari xukmronligi davri tarixini bu manbalarsiz
o`rganib bo`lmaydi. Shuni aloxida uktirib o`tish kerakki, bu manbalarda, xususan
xitoy manbalarida, vokealar birinchidan yilma-yil bayon etilgan, ikkinchidan,
ularning sodir bo`lgan joyi va vakti anik ko`rsatilgan.
“Mongol-un niucha tobchan” (“Mo`gullarning maxfiy tarixi”) X111 asr
boshida o`rta asr uygur imlosida yozilgan va bizgacha xitoy imlosi, ierografida
xitoycha tarjimasi bilan etib kelgan. Asarning xitoycha nomi “Yuan`-chao bi shi”
(“Yuan` sulolasining maxfiy tarixi”) deb ataladi. Unda Xitoy, Mo`guliston, Markaziy
Osiyo va O`zbekistonning XIII asrdagi tarixi bo`yicha muxim manba xisoblanadi.
Unda nayman, kerait, o`ngut, uygur, korlik va boshka turkiy xalklarning Chingizxon
xuruji paytidagi tarixi va ularning mo`gul asoratiga tushib kolishi xakida kimmatli
ma`lumotlarni uchratamiz.
“Mongol-un niucha tobchan” xitoy tiliga 1404 yili tarjima kilingan. 1800 yili
istefodaga kiritilgan. Asar 1866 yili P.Kafarov tarafidan rus tiliga tarjima kilingan va
so`z boshi, xitoycha matni va lugatlar bilan ko`shib, 1941 yili S.A.Kozin tarafidan
“Sokrovennoe skazanie” nomi bilan chop etilgan. Asarning E.Xyonning tarafidan
amalga oshirilgan nemischa nashri mavjud.
“Tszin-shi” (“Tszin sulolasining tarixi”) nomli asar so`nggi yuan` imperatori
Shindi (To`gon Temur) davrida, xitoy olimi va yozuvchisi Ouyan Sian` tarafidan
yozilgan. Unga mo`gul imperatorlari davrida yozilgan va keyincha yo`kolgan “Shilu”
(“Saxix yozuvlar”) nomli solnomasi asos bo`lgan.
“Tszin-shi” to`rt kismdan iborat: 1)Tszin sulolosining siyosiy tarixi; 2) Tszin
davlatining ma`muriy, xarbiy, xukukiy, moliyaviy, iktisodiy, ma`naviy va ilmiy
tizimlari; 3) Tszin imperatorlari; 4) imperatorlar va ularning oilalari, davlat arboblari,
sarkardalari va madaniy arboblarining tarjimai xoli.
Asarning to`rtinchi kismida o`sha vaktlarda Markaziy Osiyoda istikomat kilgan
turkiy xalklar, uygurlar, o`ngitlar va boshkalar, ular bilan olib borilgan elchilik
munosabatlari, ularning boshliklarini xarbiy xizmatga jalb kilish xakida ma`lumotlar
bor.
“Yuan`-chao min-chen` shi-lyue” (“Yuan` sulolasi mashxur mansabdorlarining
kiskacha tarjimai xoli”) nomli asar 15 bobdan iborat bo`lib, uni tarixchi Su
Tyan`tszyue yaratgan. Kitobda saltanatda xizmat kilgan 47 yirik mansabdorning
tarjimai xoli bayon etilgan. Ular orasida turkiy kavmlardan chikkanlari xam bor.
Bu uch kitobdan iborat asarning ko`pgina nashrlari mavjud. Eng yaxshi nashri
1962 yili Nankin universiteti professori Xan`-Julin tarafidan amalga oshirilgan.
Noshirning so`z boshisi muxim ilmiy axamiyatga ega.
“Shen-u tsin` chjen-lu” (“Mukaddas sarkarda Chingizxonning xarbiy yurishlari
tafsilotlari”) nomli asar asli mo`gul tilida yozilgan, lekin uning shu nomdagi xitoycha
tarjimasi bizgacha etib kelgan, xalos. Unda Chingizxonning xarbiy yurishlari va
mo`gullar xuruji vaktida turkiy xalklarning ijtimoiy-siyosiy xayoti xakida xikoya
kiladi.
“Shen-u tsin` chjen-lu” asarini birinchi marta Yuan` Chjon 1894 yili, Van Govey
nomli tarixchi 1925-1926 yillari keng izoxlar bilan chop etgan. 1872 yili P.Kafarov
asarning ruscha tarjimasini, so`z boshi va zarur izoxlar bilan ko`shib, nashr etgan.
1951 yili Pel`o va Gambus uning frantsuzcha nashrini amalga oshirganlar.
“Yuan`-shi” (“Yuan` sulolasi tarixi”) Yuan` sulolasining to`lik rasmiy tarixidir.
Uni Sun-lyan (1310-1381 yy.) boshchiligidagi 16 muallif-tuzuvchilar yaratgan deb
xisoblaydilar. Kitob Min sulolasining imperatori Taykchuning buyrugi bilan 1369 yili
yozib tamomlangan.
Dostları ilə paylaş: |