kurdirilgan. Undan keyin shaxid etilgan Abdulmo``minxon shaxarning garbiy va
janubiy taraflardagi devorni ta`mirlatgan. Uning uzunligi 20 mign kadam.
Shaxar ikki kismdan; tashki shaxar (shaxri birun) va ichkm shaxar (shaxri
darun)dan iborat.
Ichki shaxar arkdan iborat. Ark shaxarga asos solingandan beri ulug podshoxlar
va kudratli xonlarga makon bo`lib xizmat kilgan...Xozirgi kunlarda xam shunday.
Balx shaxri Mexrobi sangin deb ataluvchi bir masjid bor. Ushbu rivoyatni
aytuvchining xikoya kilishicha, shaxarga mo``minlar xukmdori xazrat Alining (xudo
undan rozi bo`lsin), maktubini olib kelganlarida, uni balandrok bir joydan ovoza
kilmokchi bo`ldilar, toki uning mazmunidan xamma yuaxtiyor bo`lsin. Baxtga karshi
shu payt kattik shamol turib, maktubni uchirib ketdi. Bir payt mo``minlar Makkani
ziyorat etib yurganlarida bir (sexrli) tosh va undagi yozuvga ko`zlari tushgan.
Yozuvja (xazrat Alining) o`sha maktubi bitilgan ekan. (Shu sabadan) toshni
mukaddas xisoblab, (Balxga) olib kelganlar va o`sha masjidning mexrobiga o`rnatgan
ekanlar. Boshka bir rivoyatda bunday gap bor; toshni olib kelganlaridan keyin uni
uch kismga bo`lganlar va bir bo`lagini o`sha masjidda (Muxrobi sanginda)
koldirganlar, yana bir parchasini tashki shaxarning (shaxri birunning) janubiy
tarafida, shaxardan bir milya narida joylashgan Masjidi xoja No`x gunbadon
masjidiga olib borib o`rnatganlar.
Ma`lumki, No`x gunbadon nur taratuvchi manzil bo`lib, Ka`b al-axbor
xazratlarining, undan xulo rozi bo`lsin, eikr etilgan mozorda yuino kilingan. No`x
gunbadon masjidi go`zal va mustaxkam bir binodir. Aytishlaricha, Chingizxon xuruji
paytida Balxob daryosini shaxarga burib yuborganlar. Ushanda masjid olti oy suv
ostida kolib ketgan. Lekin uning koldiklari xali xanuz saklanib kolgan. Zikr etilgan
toshning uchinchi kismini shaxarning kun chikish tarafida, undan ikki farsang narida
joydashgan Xoja Xayron kishlogida bino etilayotgan masjidning mexrobiga
o`rnatdilar. Kishlokning kun chikish tarafida, undan 100 zira` masofada mo`minlar
amiri Ali ibn Abu Tolibning kabri topilgan. Va xak yo`lga tushib olganlar namunasi
janob mavlono Binoiyki, ma`lumotli va binokorlik ilmida tengi yo`k kishi edi,
avvalgi binokorlarning xarakati bexuda ketgan va bino bo`sh kurilgan deb xisoblab,
xijriy 886 yili, padari buzrukvori bilan birgalikda o`sha mukaddas mozorda pishik
gishtdan baland bir bino kurdi. Lekin, o`sha bino, kurilganiga 170 yil o`tganiga
karamay, uning biror joyi buzilmagan. (Allox tarafidan) magfiratli kilingan marxum
Vali Muxammadxon (1601 yili) Balxga xukmdor etib tayinlangandan keyin
balandligi taxminan 30 zira`, aylanasi bir jarib bo`lgan bir oliy bino kudirdi va uning
(tevarak-atrofini) obod kildi. Atrofida (go`zallikda) Chmn sanami bilan bellasha
oladigan bir chorbog va uning ichida 18 ta chamanzor kurdirdi. O`sha chorbogning
shimoliy tarafida jannat bulogiga o`xshagan bir xovuz xam kurdirdi.
Balxning tashki shaxarida (shaxri birunda) va valiylar kutbi xoja Abu Nasr
Porsoning obod mozori bor. Bu mozorning aylanasi taxminan 15 jarib. Ushbu
mukaddas makbaraning kun botish tarafida ikkita katta masjid bor. Xar chorshanba
kuni, peshin namozidan keyin, o`sha saodatli makbara tevaragida donishmand
kishilar, ulamo va shuaro ibodat uchun yigilishadi. Sufiylar bosh egib, yarim oxangda
(bir birlari bilan) suxbatlashadilar, ulamolar baxslashadilar, shuaro mushoira va xazil-
mutoyibaga bel boglaydi. Suxbat shu zaylda kechgacha davom etadi.
Va yana o`sha tashkari shaxarda (shaxri birunda) shayx Shakiki Balxiy
xazratlarining, shuningdek jabrlangan xoja Isxok va boshka valiylarning makbaralari
joylashgan.
Va yana shaxarning kunbotar tarafida Sulton Ibroximning to`ngich o`gli Adxam
Sokaning nurga cho`mgan makbarasi joylashgan. Shu kunlarda bu makbara Xoja
rushnoyi nomi bilan mashxur.
Va yana mazkur shaxarning janub tarafida xoja Sulton Axmad Xazraviya
janoblari va ul kishining yosdikdoshi Bibi Fotimaning ma`kullangan makbaralari
joylashgan.
Va yana shaxarning kunchikar tarafida xoja Ukkosha janoblarining makbul
makbarasi joylashgan.
Kubodiyon. Movarounnaxrning katta kishloklaridan, to`rtinchi iklimga kiradi.
Kaykubod ibn Iroj asos solgan. Aytishlaricha, Zol o`gli Rustam Kaykubodnio`sha
erdan Eronga olib kelib taxtga o`tkizgan. Bu viloyat kadimda Kubodobod deb
atalgan. Keyincha Kubodiyon nomi bilan shuxrat topgan. Xozirgi paytda oliy xazrat,
Alloxning erdagi soyasi Nadr Muxammadning adlu exsoni tufayli u kadar obod
bo`ldiki, xar kimning u viloyatdan o`tadigan bo`lsa elkasi devor va daraxtlarning
soyasiostida bo`ladi. Ob-xavosi yumshok. U erda turli navdagi shirin-shakar mevalar
ko`p etishtiriladi. Xususan, anori ko`p mashxur. U viloyatda kovun va uxum sotish
odati yo`k. Ularni bir xarvardan kam bo`lsa pulga sotmaydilar va sotib olmaydilar,
balkim xarkim istiganicha olishi mumkin.Egalari bunga monelik kilmaydilar.
Xalki mexribon va mexmondo`st. Mexmon uchun aloxida xona tutadilar.
Odamlari o`kishga ixlosmand, aksariy kishloklarda madrasa va mudarris bor».
“Ajoyib at-tabakot” asarida Toshkent, Andijon, Fargona, Samarkand va
O`zbekistonning boshka shaxarlari xakida xam mana shunday ma`lumotlarni
uchratamiz.
Mazkur asarning yana bir muxim tarafi shundaki, unda kimmatbaxo toshlar va
metall va ularning konlari xakida xam e`tiborga molik ma`lumotlar bor.
Shuni xam aloxida ta`kidlab o`tish lozimki, mazkur asarda Abu Rayxon
Beruniyning “Javoxinoma” asarining bizning zamonamizgacha etib kelmagan
nusxalarida tushib kolgan parchalar uchraydi. Bu parchalar buyuk olimning mazkur
yirik asarini kaytadan nashr kilishda juda zarurdir.
“Dili garoyib” o`zbek tilidagi geo-kosmografik xildagi, ko`p jixatdan
umumlashtirma asar bo`lib, 1831-1832 yili xivalik olim Xudoyberdi ibn
Ko`shmuxammad tarafidan Raxmonkuli inokning topshirigi bilan yozilgan. Muallif
o`zini bir joyda So`fizoda deb ataydi. Shunga karaganda, otasi Ko`shmuxammad ibn
Niyozmuxammad Xiva masjidlarining birida so`filik kilgan va Kubroviya tarikatiga
mansub bo`lgan.
Xudoyberdi ibn Ko`shmuxammad keng ma`lumotli, arab va fors tillarini yaxshi
bilgan kishi bo`lib, asosan tarjimonlik bilan shugullangan. U asosan tarixiy va
geografik asarlarni o`zbek tiliga tarjima kilish bilan shugullangan. Masalan, u
Shermuxammad Munisning topshirigi bilan Sharafuddin Ali Yazdiyning
“Zafarnoma” asarini 1823-1826 yillari forschadan o`zbek tiliga kiskartirib tarjima
kilgan.
“Dili garoyib” umumlashtirma asar, ya`ni Maxmud ibn Valining “Baxr ul-asror”
va mavlono Muxammad Toxirning “Ajoyib ut-tabokot” asarlariga taklid kilib
Dostları ilə paylaş: |