Biografik asarlar xususiyatlari. O`zbekiston tarixi va umuman tarix ilmini
o`rganishda biografik asarlar, tazkiralar, mnokiblar va memuar asarlarning axamiyati
nixoyatda kattadir. Ba`zan maxsus tarixiy asarlarda uchramaydigan ma`lumotlar
bioshgafik va memuar asarlarda uchraydi. Bu asarlar ma`lum darajada davr ijtimoiy-
siyosiy xayotini o`rganishda muxim axamiyat kasb etadi. Shulardan ba`zilarisha,
misol tarikasida to`xtalib o`tamiz.
«Tazkarat ush-shuaro» XV asrning ko`zga ko`ringan adabiyotshunos olimi
Davlatshox Samarkandiyning asaridir. Muallifning to`lik ismi sharifi Davlatshox ibn
Alouddavla Baxtishox al-Goziy as-Samarkandiy. O`z asarida keltirilgan ba`zi
ma`lumotlarga karaganda, u yirik xarbiy xizmatchi va davlat arbobi oilasidan
chikkan. Otasi amir Baxtishox Shoxrux sultonning yakin kishilari va e`tiborli
xizmatkorlari jumlasidan bo`lib, uning ko`pgina xarbiy yurishlarida katnashgan va
toju taxt soxibiga sadokat bilan xizmat kilib, janglarda kaxramonlik namunalarini
ko`rsatgan. Uning «al-Goziy» deb atalishi xam shundandir.
Davlatshoxning tugilgan vakti ma`lum emas. Lekin buni boshka dalil va
ma`lumotlarga tayanib, taxminan aniklasa bo`ladi. Davlatshoxning o`zi mazkur
asarini 50 yoshga kirganda yoza boshlaganini aytadi. Biz bu asarni 1487 yili yozib
tamomlanganligini bilamiz. Bu katta va muxim asarni yozish uchun kamida ikki-uch
yil vakt sarflangan, albatta. Shunday taxmin kilinganda, Davlatshox 1435-1436 yillari
tavallud topgan bo`lib chikadi.
Davlatshox Samarkandiy yoshligida durustgina taxsil ko`rdi, o`sha davrning eng
ko`zga ko`ringan olimlaridan, masalan, fakix va shoir xoja Fazlullox Abulaysiydan
xam ta`lim olgan. Lekin 1480 yillarga kadar ilmiy yoki adabiy faroiyat bilan
shugullanmagan, balki saroy xizmati va xarbiy yurishlarga jalb kilingan. Shoxrux
Mirzo va Sulton Xusayn mirzoning ko`pgina xarbiy .rishlarida ishtirok etgan. U
so`nggi marta Sulton Xusayn bilan Temuriy Sulton Maxmud mirzo (Abu Saidning
ikkinchi o`gli, Xisori shodmon va Badaxshon xokimi) o`rtasida Chamonsaroyda
(Afgonistonning Andxuy viloyatida joylashgan manzil) bo`lgan urushda ishtirok
etgan. Bu urush Xondamirning ma`lumotlariga karaganda, 1471 yilda sodir bo`lgan.
Davlatshox Samarkandiy 60 yilga yakin umr ko`rib, 1495 yili vafot etgan.
Davlatshox Samarkandiy o`zining «Tazkirat ush-shuaro» asarini yozishda juda ko`p
manbalardan, o`zidan avval yozilgan tazkiralardan, masalan Abu Toxir Xotuniyning
«Manokib ush-shuaro», Avfiyning «Lubob ul-albob» kitoblaridan, ko`pgina tarixiy
va geografik asarlardan, xususan, Istaxriyning «Kitob masolik ul-mamolik»,
Gardiziyning «Zayn ul-axbor», Abulfazl Bayxakiyning «Tarixi Oli Sabuktakin» va
boshkalardan, shuningdek, tazkirada nomlari kayd etilgan shoir va adiblarning
asarlaridan keng foydalangan.
«Tazkirat ush-shuaro» asarida VII-XV asrlarda Eron va O`zbekistonda yashab ijod
etgan 155 shoir xakida kiskacha, lekin nixoyatda kimmatli ma`lumotlar keltirilgan. U
mukaddima, xotima va etti kism (tabaka)dan iborat.
Mukaddimada asarning yozilish sabablari, VII-X asrning birinchi yarmida o`tgan
arabiynavis shoirlardan 10 nafari xakida ma`lumot berilgan.
Birinchi va ikkinchi kism X-XI asrda Eron va asosan O`zbekistonda yashab, ijod
etgan 40 yirik shoirning kiskacha tarjimai xoli va ijodiga bagishlangan.
Uchinchi-beshinchi tabakalarda Xorazmshoxlar – Anushteginiylar (1077-1231 yy.),
Elxoniylar (1256-1353 yy.) va Muzaffariylar (1314-1393 yy.) zamonida o`tgan 54
shoir xakida ma`lumotlar keltirilgan.
So`nggi ikki tabakada Amir Temur va Temuriylar zamonida o`tgan 41 shoir xakida
ma`lumotlar keltirilgan.
Xotimada XV asrning ikkinchi yarmida o`tgan va tazkira muallifi bilan zamondosh
bo`lgan yirik goir va adiblar, Abduraxmon Jomiy, Alisher Navoiy, shayx Axmad
Suxayliy, xoja Afzaluddin Maxmud Kirmoniy, xoja Shixobuddin Abdulla Marvaroid
xamda xoja Asafiy xakida xikoya kilinadi.
Tazkirada tilga olinganlar orasida Abu Abdulla Rudakiy (taxm.860-941 yy.), fors
tilidagi «Kavsnoma» nomli lugat muallifi Katron ibn Mansur (taxm.1010-1073 yy.),
xorazmlik mashxur shoir va adabiyotshunos, she`riyat ilmiga oid «Xadoyik as-sexr»
(«Sexr boglari») nomli kitobi bilan dong chikargan Rashiduddin Votvot (taxm.1087-
1182 yy.), asli shaxrisabzlik bo`lib, Xindistonda kun kechirgan va boy ijodi bilan
dong taratgan buyuk shoir, olim va musikashunos Xusrav Dexlaviy (1253-1325 yy.),
yirik tarixchi Sharayuddin Ali Yazdiy, shoir va kissaxon Orif Ozariy va boshkalar
bor.
«Muzakkiri axbob» («Axboblar (ya`ni do`stlar) zikrida» nomli tazkira muallifi
xoja Baxouddin Xasan Nisoriy (vafoti 1596-1597 yy.), XVI asrda o`tgan yirik shoir
va olimdir. U asli buxorolik, mashxur shoir Podshoxxoja (1450-vafot etgan yili
noma`lum) oilasiga mansub. Xoja Baxouddin Xasan shoirlik bilan bir katorda,
tibbiyot, tafsir, xandasa, falakiyot, musika va xattotlikni eshallangan. So`gd xokimi
bo`lib turgan Shayboniy Rustam Sultonning sadri bo`lib xizmat kilgan, 1526 yildan
keyin Balxda Kamoluddin ko`nok madrasasida xandasadan dars bergan.
Xoja Baxouddin Xasan o`zining «Muzakkiri axbob» nomli asari (1566-1567
yilda yozilgan) bilan shuxrat topgan. Asar Juyboriy xojalardan xoja Muxammad
Islom (1493-1563 yy.)ga bagishlangan va XVI asrning birinchi yarmida Buxoroda
o`tgan 261 turkiyzabon shoirlar xakida kiskacha ma`lumot keltirgan.
«Muzakkiri axbob» kiska so`zboshi, mukaddima, to`rt bob va xotimadan iborat.
So`z boshida mazkur asar muallifi oldiga ko`yilgan vazifa, uning mazmuni
xakida ma`lumotlar keltiriladi. Unda aytilishicha, olim o`z asarini Alisher
Navoiyning «Majolis un-nafois» tazkirasining davomi sifatida yozgan.
Mukaddima kismida she`riyatda kalam tebratgan Shayboniy sultonlar;
Shayboniyxon, Ubaydullaxon, Abdullatif Sulton, Rustam Sulton, Abdulazizxon,
Sulton Sa`id Sulton, Juvonmard Alixon, Do`stmuxammad Sulton, Abulgozi Sulton va
Boburiylardan Xumoyun, Akbar, Komron Mirzo, Mirzo Askariy, Xindol, Xon
Mirzalar xakida kiskacha ma`lumot va she`rlaridan namunalar keltirilgan. Asarda
Shayyuoniyxonning 1487-1488 yillari Buxoroda kechgan xayoti xakida keltirilgan
ma`lumotlar benixoyat kimmatlidir.
Aytilishicha, Shayboniyxon Buxoroga Temuriyzoda Sulton Axmad Mirzo
(1469-1494 yy.) va Buxoro xokimi amir Abduali tarxonning taklifi bilan kelgan.
Shayboniyxon bir yil ichida Buxoroning Omonkent kishlogida istikomat kilgan va
xoja Baxouddin Nakshbandning nabirasi xoja MirMuxammad Nakshband o`sha
vaktda bobosining Kasri orifondagi mozorida mutavalliy bo`lib xizmat kilar edi.
Shayboniyxon undan nakshbandiylik ta`limotini o`rgandi. Piri Shayboniyxonga yakin
orada ulug martabaga erishishini karomat kilgan. Tazkiranavis, «ko`p vakt o`tmay, 12
yildan keyin, Shayboniyxon Turkistondan to Domgongacha cho`zilgan katta
mamlakatga ega bo`ldi», degan. Undan tashkari, mukaddimada shayboniyzodalardan
Rustam Sulton, Abdulazizxon va Juvonmard Alixonlarning shaxsiy xayoti xakida
xam kimmatli ma`lumotlar kedtiriladi.
Dostları ilə paylaş: |