Asarning birinchi bobida muallif o`zi shaxsan tanish bo`lmagan, tazkira
tuzilmasdan ancha ilgari olamdan o`tgan, buxorolik 84 shoirning xayoti va ijodidan
namunalar keltiriladi.
Ikkinchi bobda muallif bilgan, lekin tazkira yozilmasdan sal ilgari xayotdan ko`z
yumgan 64 buxorolik shoir xakida ma`lumot keltiriladi.
Uchinchi bob tazkira yozidayotganda xayot bo`lgan 59 buxorolik shoir ijodiga
bagishlanadi.
Va nixoyat,to`rtinchi bobda muallif bilan zamondosh, lekin u bilan tanish
bo`lmagan 44 nafar movarounnaxrlik shoir ijodidan namunalar keltirilgan.
Xotimada muallif o`zining ota-bobolari xakida, xususan ulug bobosi
Abdulvaxxobxoja, otasi Podshoxxoja va birmuncha vakt Shayboniy Rustamxonning
xizmatida shayxulislom lavozimida bo`lgan inisi Abdussamadxoja xakida,
shuningdek, ruboiynavis shoir Shoxxoja xakida zarur ma`lumotlar keltirgan.
Tazkirada, shoirlikni o`ziga kasb-xunar kilib olgan shoirlar bilan bir katorda,
boshka kasb-xunar egalari, masalan, savdo-sotik, tabiblik, xattotlik, rassomlik,
me`morlik va boshka xunarmand shoirlar ijodidan xam namunalar keltirilgan.
Ularning orasida olimlar xam bo`lgan. Masalan, mashxur shoir Muxammad Solixning
o`gli Mirzo Ulugbek xakida bunday ma`lumot keltirilgan; u XVI asrning boshlarida
Niso viloyatining xokimi bo`lgan. Xasan Nisoriyning otasi Darun xokimi
Podshoxxoja bilan do`st bo`lgan. Ular tez-tez bir-birlarini ziyorat kilib turganlar va
shoirlarning majlislarini uyushtirib turganlar.
Ushbu asarda Shayboniy xukmdorlardan Ubaydullaxon zamonida Buxoro va
Samarkandda bunyod etilgan masjid, madrasa va xonakoxlardan tashkari, ko`priklar,
suv inshootlari va kutubxonalari xakida xam ma`lumotlar uchratamiz. Buxoroyi
sharifda kurilgan Mir Arab madrasasi, Piri Marza kishlogida kurilgan chorbog,
mextar Kosim tarafidan Ko`xak daryosi ustiga kurilgang ko`prik, Abdulazizxon
tarafidan Buxoro shaxrida bunyod etilgan kutubxona shular jumlasidandir.
Xotiroti Mutribiy», «Tazkirat ush-shuaroyi Mutribiy» va «Nusxayi zeboyi
Jaxongiriy»
«Xotiroti Mutribiy» («Mutribiy esdaliklari»), «Tazkirat ush-shuaroyi Mutribiy»
(«Mutribiyning shoirlar to`grisidagi tazkirasi») va «Nusxayi zeboyi Jaxongiriy»
(«Jaxongirning zebo tazkirasi») nomli asarlar muallifi XVI asrning ikkinchi yarmi-
XVII asrning 30-yillarida o`tgan shoir va tazkiranavis olim Mutribiydir.
«Xotiroti Mutribiy» degan asaridan ma`lum bo`lishicha, u 1559 yili
Samarkandda tavallud topgan, ota taraifidan bobosi Malik Argun va ona tarafidan
bobosi Basriy zamonining mashxur shoirlari jumlasidan bo`lishgan. Mutribiy
dastlabki ma`lumotni ona shaxri Samarkandda olgan, so`ng Buxoroga borib, xoja
Xasan Nisoriyga shogird tushgan. 1620 yildan boshlab u asosan Samarkandda
istikomat kilgan va Samarkand xokimi Xojibiy kushchining xizmaida bo`lgan. 1625
yilning kuzida o`gli Muxammad Alini o`zi bilan birga olib, Xindistonga jo`nab
ketadi. Bu vaktda Mutribiy 69 yoshda bo`lgan va 1627 yili Samarkandga kaytib
kelgan. Uning keyingi takdiri ma`lum emas.
Mutribiy uch asar muallifidir. Ulardan biri «Tazkirat ush-shuaroyi Mutribiy»
bo`lib, unda movarounnaxrlik 320 shoir xakida kiskacha ma`lumot va she`rlaridan
namunalar keltiriladi.
Ikkinchi asari «Nusxayi zeboyi Jaxongiriy» bo`lib, uni Mutribiy xali
Xindistonga ketmay turib Samarkandda boshlagan va 1626 yili Loxur shaxrida
tamomlagan. Asarda Movarounnaxr, Xuroson, Balx, Badaxshon va Xindistonda XVI
asrning ikkinchi yarmida istikomat kilgan 292 shoir xakida ma`lumot keltiriladi va
o`sha yiliyok Jaxongir podshoxga (1605-1627 yy.) takdim etiladi. «Xotiroti
Mutribiy»da aytilishicha, tazkira podshox va uning yakinlariga ma`kul bo`lgan.
Jaxongir suxbat oxirida Mutribiyga Xindistonda XVI asrning ikkinchi yarmida, ya`ni
marxum otasi Jaloliddin Akbar davrida o`tgan shoirlar xakida to`plagan materiallarini
bergan va undan mazkur tazkiraga o`z nomini ko`shishini iltimos kilgan. Ushbu
materiallar ikkinchi tarzkiradan 16 varak joy olgan. «Nusxayi zeboyi Jaxongiriy»ning
yaxshi ko`lyozma nusxasi 1665 yilda Shoxijaxonobodda ko`chirilgan va shu kunlarda
«Indiya offis» kutubxonasida saklanmokda.
Mutribiyning uchinchi asari «Xotiroti Mutribiy» dkb ataladi va muallif uni 1627
yil 25 fevral kuni yozishga kirishgan. Asar muallifning Loxurda turgan paytida
podshox Jaxongirning 24 majlisida ko`tarilgan masalalar xakida xikoya kiladi. Unda
Movarounnaxrning XVII asrning birinchi yarmidagi ijtimoiy-siyosiy axvoli va
madaniy xayoti, Samarkandning osori-atikalari va uning o`sha davridagi axvoli
xakida o`ta kimmatli dalil va ma`lumotlar keltiriladi. Shulardan ba`zilarini keltirib
o`tamiz.
Jaxongir podshoxni Buxoro va Balx xonlarining xamda ularga yakin amirlar va
Juybor xojalarining shaxsiy xayoti, turmushi va fe`l-atvori ko`prok kiziktirgan.
Shuningdek, u boshka Boburiy podshoxlar kabi, Buxoro va Balx xonlarining
kiyofasini chizdirish bilan shugullangan. Masalan, 18-chi xotirotda kuyidagilarni
o`kiymiz; «Kunlardan bir kuni podshoxning ostonasiga bosh ko`ygani borgan edim.
Podshox kandaydir suratlarni dikkat bilan tamosha kilib o`tirgan ekan. Menga
«o`ltir!», deb ishoratkildilar. So`ng suratlarni men tarafga o`girib so`radilar; «Dikkat
bilan karab ko`rchi, bular kimlarning suratlari ekan?» Karab ko`rsam ularning biri
Abdullaxon o`zbek (Abdullaxon soniy, 1583-1598 yy.), ikkinchisi (uning o`gli)
Abdumo`minxonning surati ekan. Podshox mendan so`radi; «Suratlar asilmi, yoki
sening boshka fikring bormi? Agar bo`lsa ayt». Men javob kildim; «Abdullaxon sal
to`larok tasvirlangan. Bo`ynidagi chandik esa o`ng tomonda bo`lib kolgan. Aslida u
ko`p xam to`la emas, bo`ynidagi chandik esa so`l tarafda». Podshox rassomni
chakirtirdi va suratni men aytgandek kilib chizishni buyurdi. Shundan keyin podshox
mendan «Abdulmo``minxonning surati xususida nima deysan?», deb so`radi. Javob
kildim; «Abdulmo``minxonni bugdoy rangli kilib chizibdilar. Aslida u ok-sarikdan
kelgan (yigit), sallani sal oldinga kilib o`raydi, bu ancha chiroyli chikadi», dedim.
Podshox rassomni chakirtirdi va bu suratlarni xam men aytganday kilib chizishni
buyurdi».
Xotirotlardan yana birida Mutribiy 1626 yili Buxorodan Xindistonga kelgan
Buxoro xonining elchisi xoja Abduraxim bilan bo`lgan suxbatni keltiradi. Jaxongir
podshox Juybor xojalariga zo`r xurmat-extiromi bo`lishiga karamay, Mutribiyga;
«Nima uchundir, Imomkulixon Nadr devrnbegiday boobru mulozimlari bo`la turib,
xuzurimizga navkarlarni yuboribdi?», degan.
Olimning Kobuldan Loxurga mexmon bo`lib kelgan Muxammad Xakim mirzo
sharafiga uyushtirilgan ziyofat xakida yozgan xotirasi xam dikkatga sazovordir.
Majlisda gap «musika» atamasining kelib chikishi, ma`nosi, shashmakom («Irok»,
Dostları ilə paylaş: |