Derektaniw uzb



Yüklə 1,14 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə67/81
tarix11.07.2018
ölçüsü1,14 Mb.
#55346
1   ...   63   64   65   66   67   68   69   70   ...   81

«Mujmali Fasixiy» so`z boshi-debocha, kirish-mukaddima, xotima va ikki kism-
makoladan iborat. Debochada tarix fanining xosiyoti va uni o`rganishning axamiyati 
xakida  gap  boradi,  asarning  nomi  va  mundarijasi  keltiriladi.  Mukaddimamda 
dunyoning  yaratilishidan  to  Muxammad  paygambarning  tugilishigacha  bo`lgan davr 
ichida kechgan vokealar xakida ma`lumot beriladi. 
Birinchi makolada Muxammad paygambarning to`gilishidan to uning Makkadan 
Madinaga xijrat kilishi, 622 yiligacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. 
Ikkinchi  makolada  juda  katta  davr  622  yildan  to  1442  yilgacha  musulmon 
olamida yuz bergan vokealar bayon etiladi. 
Xotima maxsus Xirot shaxariga bagishlangan. 
Fasix  Axmad  Xavofiy  va  uning  mazkur  asari  XIX  asr  o`rtalaridan  beri  ilmiy 
jamoatchilikning  dikkat-e`tiborini  o`zisha  jalb  kilib  kelmokda  va  mashxur 
sharkshunos olimlarning bksak baxosiga sazovor bo`lgan. 
«Mujmali  Fasixiy»ning  matni  1961-1963  yillari  Eronda  Maxmud  Farrux 
tomonidan, ikkinchi makolaning ruscha tarjimasi D.Yusupova tomonidan Toshkentda 
1980 yili chop etilgan. 
«Badoyi` ul-vakoyi`» («Nodir vokealar») nomli asar muallifi XV asrning oxiri 
va XVI asrning birinchi yarmida o`tgan tanikli adib va olim Zayniddin Vosifiy yoki 
Zayniddin  Maxmud  ibn  Abduljamildir.  U  1485  yili  Xirotda  tugilgan.  Otasi  o`ziga 
tinch va ma`lumotli kishi bo`lib, Sulton Xusayn mirzo saroyida kichik lavozimlardan 
birida munshiy yoki vokeanavis bo`lgan. 
Zayniddin  Vosifiy  yaxshi  o`kida,  iloxiyot,  tarix,  adabiyot  va  boshka  ilmlarni 
puxta egalladi. 16 yoshida karindoshi va Xirotning tarikli zotlaridan biri bo`lgan amir 
Soxibdoroning  yordami  orkasida  Aliger  Navoiyning  dikkat-e`tiborini  kozonishga 
muyassar  bo`ldi.  U  1500-1502  yillari  xirotlik  nufuzli  amir  Shoxvali  ko`kaltoshning 
xonadonida muallimlik kildi, 1502-1507 yillari Sulton Xusayn mirzoning o`gillaridan 
Faridun  Xusaynning  kutubxonasida  kitobdor  mansabida  ishladi.  1507-1511  yillari 
Vosifiy  Shoxrux  mirzo  madrasasida  Xurosonda  ko`zga  ko`ringan  iloxiyot  olimi 
Imodiddin Ibroximdan ta`lim oldi. 
Zayniddin  Vosifiy  1511  yili  Xurosonda  Safaviylar  xukmronligi  o`rnatilishi  va 
sunniy mazxabidagi musulmonlarni ta`kib etish kuchayganligi tufayli 1512 yilning 17 
aprelida  bir  gurux  ruxoniylar  sayyid  Shamsiddin  Kurti,  amir  Xusayn  va  boshkalar 
bilan birga Movarounnaxrga keldi va umrining oxirigacha shu mamlakatda istikomat 
kildi.  U  Movarounnaxr  va  Turkistonning  ko`pgina  shaxarlari  Samarkand,  Buxoro, 
Yassi,  Sabron,  Shoxruxiya,  Toshkent  va  boshkalarida  istikomat  kildi  va  mudarris, 
imom,  tarbiyachi,  masalan,  Suyunchxojaning  kenja  o`gli  Navruz  Axmadxonning 
tarbiyachisi  bo`lib  xizmat  kildi,  Shoxruxiyada  bo`lgan  yillari  esa  Keldi 
Muxammadxon  xukumatida  kozi  askar  lavozimida  turdi.  Vosifiy  1551  yili 
Toshkentda vafot etdi va mukaddas manzilgoxlardan shayx Xovand Taxur mozoriga 
dafn kilindi. 
Zayniddin  Vosifiy  o`zining  «Badoyi`  ul-vakoyi`»  nomli  tarixiy-memuar  asari 
bilan  shuxrat  kozondi.  Asarda  1512-1532  yillar  orasida  muallifning  Xuroson  va 
Movarounnaxrda ko`rgan-kechirganlari, o`sha  davrdagi  ijtimoiy-siyosiy  vaziyat  zo`r 
maxorat  va  yuksak  san`at  bilan  bayon  etiladi.  «Badoyi`  ul-vakoyi`»da 
Movarounnaxrning  XV  asrning  oxiri  va  XVI  asrning  birinchi  yarmidagi  ijtimoiy-
siyosiy va madaniy xayotiga oid kimmatli ma`lumotlar ko`p. Asar 1538-1539 yillari 
yozib tamomlangan. 


«Badoyi`  ul-vakoyi`»  asosan  ikki  kismdan  iborat.  Uning  birinchi  kismi  II  bob 
bo`lib,  unda  Vosifiyning  Xirotdan  1521  yili  kochib  kelishidan  to  uning 
Shoxruxichga, Keldi Muxammadxon saroyiga 1518 yili kelguniga kadar Xuroson va 
Turkistonda bo`lib o`tgan vokealarni o`z ichiga oladi. 
Ikkinchi  kismda  Vosifiyning  mazkur  xon  saroyida  tez-tez  bo`lib  turadigan 
adabiy yiginlar xakidagi esdaliklar joy olgan. 
«Badoyi` ul-vakoyi`»ning ko`lyozma nusxalari keng tarkalgan. Birgina O`zR FA 
Sharkshunoslik  instituti  kutubxlnasida  ushbu  asarning  o`ndan  ortik  nusxasi 
saklanmokda.  Asarning  tankidiy  matni  Sankt-Peterbkrglik  olim  A.N.Boldirev 
tomonidan 1961 yili ikki jild kilib chop etilgan. U Xorazmda 1826 va 1907 yillarda 
Dilovarxoja  va  Muxammad  Amin  to`ra  tomonidan  o`zbek  tiliga  tarjima  kilingan. 
Ayrim  parchalar  rus  tilida  A.N.Boldirev  va  V.P.Yudin  tarafidan  e`lon  kilingan. 
«Badoyi`  ul-vakoyi`»ning  ayrim  kismlari  N.Norkulov  tomonidan  tarjima  kilinib, 
1979 yili nashr etilgan. 
«Mir`ot ul-mamolik» («Mamlakatlar ko`zgusi») XVI asrda o`tgan turk admirali 
Seydi  Ali  Reis  asaridir.  Muallifning  to`lik  ismi  Seydi  Ali  Xusayn  o`gli,  she`rlarini 
Kotibiy Rumiy taxallusi bilan yozgan. 
Seydi  Ali  Reis  keng  ma`lumotli  dengizchi  bo`lib,  sultonning  Magrib  dengizi, 
O`rta er dengizi da olib borgan barcha urushlarida, Xayruddin posho va Sinon posho 
raxbarligida  ishtirok  etgan.  Ota-bobolari  Galatiyadagi  dorussaloxiyi  omira,  kurol-
yarog omboriga boshchilik kilganlar. 
Uning  xavf-xatarlar  bilan  to`la  sarguzashtlari  1554  yilning  fevral  oyida 
Suriyaning  Basra  shaxridan  boshlanadi.  Turli  sarguzashtlarni  boshdan  kechirib, 
dengizchi  o`z  xamroxlari  bilan  Xindiston,  Badaxshon,  Movarounnaxr,  Xorazm, 
Dashti kipchok, Xuroson va Iroki Ajam (Garbiy Eron)da bo`lgan. U o`z yurtiga 1556 
yilda kaytib borguncha o`sha  mamlakatlarda ko`rgan-bilganlarini bir kitobga  jamlab 
uni «Mir`ot ul-mamolik» deb atadi. 
Asarda  muallifning  ko`rgan-kechirganlari,  o`zi  bo`lgan  mamlakatlarning  XVI 
asr  o`rtalaridagi  ijtimoiy-siyosiy  axvoli  va  xalki  xakida  kimmatli  ma`lumotlar 
uchratamiz. 
Masalan,  Seydi  Ali  Reis  o`sha  paytlarda  Movarounnaxrni  egallab  turgan 
Navro`z  Axmad  Barokxon  va  Shayboniylar  bilan  Turkiya  o`rtasidagi  munosabatlar 
xakida  mana  bu  ma`lumotlarni  keltiradi;  «Samarkandi  bexishti  monandga  doxil 
bo`ldik. Bu erda Navro`z Axmadxon, ya`ni Barokxon bilan ko`rishib, unga keltirgan 
fakirona  tortigimizni  takdim  etdik.  Xon  bu  fakirga  bitta  ot,  bosh-oyok  sarupo 
marxamat  kildi.  Bundan  avval  saodatli  podsho  (Sulton  Muxammad  Fotix)  shayx 
Abdullatif  va  Dodosh  elchi  orkali  Barokxonga  bir  mikdor  miltik  otuvchilar  va  bir 
kancha  kal`a  to`plari  yuborgan  edi.  Elchilar  kelgan  paytda  Samarkand  podshosi 
Abdullatifxon  vafot  etib,  Barokxon  Samarkandda  xonlik  taxtiga  o`tirgan,  Balxda 
Pirmuxammadxon,  Buxoroda  esa  sayyid  Burxon  sulton  o`z  nomlariga  xutba 
o`kitganlar. Barokxon shu ikki xonga karshi biror chora ko`rishga kodir bo`lmasa-da, 
keyinrok ularning o`zaro nizolaridan foydalangan. Avval Samarkandni olgach, keyin 
Shaxrisabzga  borib  u  erda  xam  ko`p  urishgan.  Bu  urushda  rumlik(turk)larning  bir 
kancha  boshliklari  o`lgan.  Nixoyat,  Shaxrisabz  uning  ko`liga  o`tgan.  Yana  u  erdan 
Buxoroga  borib  shaxarni  bir  necha  vakt  kamal  kilgan.  Buxoro  xoni  sayyid  Burxon 
Barokxonsha  bardosh  berolmay,  Korako`lni  Balx  xoni  Pirmuxammadga  bergan. 
Pirmuxammadxon  o`z  inilari  yuborib,  Korako`lni  ko`lga  kirgizgan.  Oxiri  sayyid 


Yüklə 1,14 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   63   64   65   66   67   68   69   70   ...   81




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə