«Mujmali Fasixiy» so`z boshi-debocha, kirish-mukaddima, xotima va ikki kism-
makoladan iborat. Debochada tarix fanining xosiyoti va uni o`rganishning axamiyati
xakida gap boradi, asarning nomi va mundarijasi keltiriladi. Mukaddimamda
dunyoning yaratilishidan to Muxammad paygambarning tugilishigacha bo`lgan davr
ichida kechgan vokealar xakida ma`lumot beriladi.
Birinchi makolada Muxammad paygambarning to`gilishidan to uning Makkadan
Madinaga xijrat kilishi, 622 yiligacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi.
Ikkinchi makolada juda katta davr 622 yildan to 1442 yilgacha musulmon
olamida yuz bergan vokealar bayon etiladi.
Xotima maxsus Xirot shaxariga bagishlangan.
Fasix Axmad Xavofiy va uning mazkur asari XIX asr o`rtalaridan beri ilmiy
jamoatchilikning dikkat-e`tiborini o`zisha jalb kilib kelmokda va mashxur
sharkshunos olimlarning bksak baxosiga sazovor bo`lgan.
«Mujmali Fasixiy»ning matni 1961-1963 yillari Eronda Maxmud Farrux
tomonidan, ikkinchi makolaning ruscha tarjimasi D.Yusupova tomonidan Toshkentda
1980 yili chop etilgan.
«Badoyi` ul-vakoyi`» («Nodir vokealar») nomli asar muallifi XV asrning oxiri
va XVI asrning birinchi yarmida o`tgan tanikli adib va olim Zayniddin Vosifiy yoki
Zayniddin Maxmud ibn Abduljamildir. U 1485 yili Xirotda tugilgan. Otasi o`ziga
tinch va ma`lumotli kishi bo`lib, Sulton Xusayn mirzo saroyida kichik lavozimlardan
birida munshiy yoki vokeanavis bo`lgan.
Zayniddin Vosifiy yaxshi o`kida, iloxiyot, tarix, adabiyot va boshka ilmlarni
puxta egalladi. 16 yoshida karindoshi va Xirotning tarikli zotlaridan biri bo`lgan amir
Soxibdoroning yordami orkasida Aliger Navoiyning dikkat-e`tiborini kozonishga
muyassar bo`ldi. U 1500-1502 yillari xirotlik nufuzli amir Shoxvali ko`kaltoshning
xonadonida muallimlik kildi, 1502-1507 yillari Sulton Xusayn mirzoning o`gillaridan
Faridun Xusaynning kutubxonasida kitobdor mansabida ishladi. 1507-1511 yillari
Vosifiy Shoxrux mirzo madrasasida Xurosonda ko`zga ko`ringan iloxiyot olimi
Imodiddin Ibroximdan ta`lim oldi.
Zayniddin Vosifiy 1511 yili Xurosonda Safaviylar xukmronligi o`rnatilishi va
sunniy mazxabidagi musulmonlarni ta`kib etish kuchayganligi tufayli 1512 yilning 17
aprelida bir gurux ruxoniylar sayyid Shamsiddin Kurti, amir Xusayn va boshkalar
bilan birga Movarounnaxrga keldi va umrining oxirigacha shu mamlakatda istikomat
kildi. U Movarounnaxr va Turkistonning ko`pgina shaxarlari Samarkand, Buxoro,
Yassi, Sabron, Shoxruxiya, Toshkent va boshkalarida istikomat kildi va mudarris,
imom, tarbiyachi, masalan, Suyunchxojaning kenja o`gli Navruz Axmadxonning
tarbiyachisi bo`lib xizmat kildi, Shoxruxiyada bo`lgan yillari esa Keldi
Muxammadxon xukumatida kozi askar lavozimida turdi. Vosifiy 1551 yili
Toshkentda vafot etdi va mukaddas manzilgoxlardan shayx Xovand Taxur mozoriga
dafn kilindi.
Zayniddin Vosifiy o`zining «Badoyi` ul-vakoyi`» nomli tarixiy-memuar asari
bilan shuxrat kozondi. Asarda 1512-1532 yillar orasida muallifning Xuroson va
Movarounnaxrda ko`rgan-kechirganlari, o`sha davrdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat zo`r
maxorat va yuksak san`at bilan bayon etiladi. «Badoyi` ul-vakoyi`»da
Movarounnaxrning XV asrning oxiri va XVI asrning birinchi yarmidagi ijtimoiy-
siyosiy va madaniy xayotiga oid kimmatli ma`lumotlar ko`p. Asar 1538-1539 yillari
yozib tamomlangan.
«Badoyi` ul-vakoyi`» asosan ikki kismdan iborat. Uning birinchi kismi II bob
bo`lib, unda Vosifiyning Xirotdan 1521 yili kochib kelishidan to uning
Shoxruxichga, Keldi Muxammadxon saroyiga 1518 yili kelguniga kadar Xuroson va
Turkistonda bo`lib o`tgan vokealarni o`z ichiga oladi.
Ikkinchi kismda Vosifiyning mazkur xon saroyida tez-tez bo`lib turadigan
adabiy yiginlar xakidagi esdaliklar joy olgan.
«Badoyi` ul-vakoyi`»ning ko`lyozma nusxalari keng tarkalgan. Birgina O`zR FA
Sharkshunoslik instituti kutubxlnasida ushbu asarning o`ndan ortik nusxasi
saklanmokda. Asarning tankidiy matni Sankt-Peterbkrglik olim A.N.Boldirev
tomonidan 1961 yili ikki jild kilib chop etilgan. U Xorazmda 1826 va 1907 yillarda
Dilovarxoja va Muxammad Amin to`ra tomonidan o`zbek tiliga tarjima kilingan.
Ayrim parchalar rus tilida A.N.Boldirev va V.P.Yudin tarafidan e`lon kilingan.
«Badoyi` ul-vakoyi`»ning ayrim kismlari N.Norkulov tomonidan tarjima kilinib,
1979 yili nashr etilgan.
«Mir`ot ul-mamolik» («Mamlakatlar ko`zgusi») XVI asrda o`tgan turk admirali
Seydi Ali Reis asaridir. Muallifning to`lik ismi Seydi Ali Xusayn o`gli, she`rlarini
Kotibiy Rumiy taxallusi bilan yozgan.
Seydi Ali Reis keng ma`lumotli dengizchi bo`lib, sultonning Magrib dengizi,
O`rta er dengizi da olib borgan barcha urushlarida, Xayruddin posho va Sinon posho
raxbarligida ishtirok etgan. Ota-bobolari Galatiyadagi dorussaloxiyi omira, kurol-
yarog omboriga boshchilik kilganlar.
Uning xavf-xatarlar bilan to`la sarguzashtlari 1554 yilning fevral oyida
Suriyaning Basra shaxridan boshlanadi. Turli sarguzashtlarni boshdan kechirib,
dengizchi o`z xamroxlari bilan Xindiston, Badaxshon, Movarounnaxr, Xorazm,
Dashti kipchok, Xuroson va Iroki Ajam (Garbiy Eron)da bo`lgan. U o`z yurtiga 1556
yilda kaytib borguncha o`sha mamlakatlarda ko`rgan-bilganlarini bir kitobga jamlab
uni «Mir`ot ul-mamolik» deb atadi.
Asarda muallifning ko`rgan-kechirganlari, o`zi bo`lgan mamlakatlarning XVI
asr o`rtalaridagi ijtimoiy-siyosiy axvoli va xalki xakida kimmatli ma`lumotlar
uchratamiz.
Masalan, Seydi Ali Reis o`sha paytlarda Movarounnaxrni egallab turgan
Navro`z Axmad Barokxon va Shayboniylar bilan Turkiya o`rtasidagi munosabatlar
xakida mana bu ma`lumotlarni keltiradi; «Samarkandi bexishti monandga doxil
bo`ldik. Bu erda Navro`z Axmadxon, ya`ni Barokxon bilan ko`rishib, unga keltirgan
fakirona tortigimizni takdim etdik. Xon bu fakirga bitta ot, bosh-oyok sarupo
marxamat kildi. Bundan avval saodatli podsho (Sulton Muxammad Fotix) shayx
Abdullatif va Dodosh elchi orkali Barokxonga bir mikdor miltik otuvchilar va bir
kancha kal`a to`plari yuborgan edi. Elchilar kelgan paytda Samarkand podshosi
Abdullatifxon vafot etib, Barokxon Samarkandda xonlik taxtiga o`tirgan, Balxda
Pirmuxammadxon, Buxoroda esa sayyid Burxon sulton o`z nomlariga xutba
o`kitganlar. Barokxon shu ikki xonga karshi biror chora ko`rishga kodir bo`lmasa-da,
keyinrok ularning o`zaro nizolaridan foydalangan. Avval Samarkandni olgach, keyin
Shaxrisabzga borib u erda xam ko`p urishgan. Bu urushda rumlik(turk)larning bir
kancha boshliklari o`lgan. Nixoyat, Shaxrisabz uning ko`liga o`tgan. Yana u erdan
Buxoroga borib shaxarni bir necha vakt kamal kilgan. Buxoro xoni sayyid Burxon
Barokxonsha bardosh berolmay, Korako`lni Balx xoni Pirmuxammadga bergan.
Pirmuxammadxon o`z inilari yuborib, Korako`lni ko`lga kirgizgan. Oxiri sayyid
Dostları ilə paylaş: |