asarida saklanib kolgan. 1923 yili uning kiskartirilgan taxriri ko`lyozmasi Mashxad
kutubxonalarining birida topilib, asarni yakindan, bevosita o`rganishga yo`l ochildi.
Ibn Fadlan “Risola“cining arabcha matni 1823 yili Peterburgda, Yokut Xamaviy
asarida saklangan parchalar asosida va 1959 yili Damashkda nashr kilingan. Asar rus
tilida (tarjimon A.P.Kovalevskiy) 1939 yilda nashr kilingan.
“Risolat ul-avval” (“Birinchi risola”) nomli kitob muallifi Abu Dulaf, X asrda
yashab o`tgan adib, sayyox va geograf olimdir. Uning to`la Mas`ar ibn Muxalxil al-
Xazrajiy al-Yanbuiydir. Madinaning mashxur xazraj kabilasiga mansub bo`lib, asli
Kizil dengizning port shaxri Yanbulikdir.
Abu Dulaf X asr boshlarida Buxoroga kelgan va shoir sifatida Nasr 11 ibn
Axmad Somoniy (taxm. 914-943) xizmatiga kabul kilingan. 942 yili Buxorodan
kaytayotgan Xitoy elchilariga xamrox bo`lib, Sharkiy Turkiston orkali Xitoy
poytaxtiga borgan, u erdan Xindistonga o`tgan. Muallif Buxorodan Xitoy va
Xindistonga kilgan safari vaktida ko`rgan-bilganlari xakida “Risolat ul-avval” asarini
yozgan.
Olimning Ozarbayjon, Armaniston va Eronning shaxarlari va osori atikalari
xakida “Risolat ul-uxro” (“Ikkinchi risola”) asari xam Eronda o`sha vaktda yozilgan.
Ulardan ayrim parchalar Yokut Xamaviy xamda Zakariya ibn Muxammad Kazviniy
asarlari ichida saklangan. Bu parchalar nemischa tarjimasi bilan birga F.Vyustenfel`d
(1942) xamda K.Shlyotser (1844) tomonidan chop etildi.
Abu Dulaf va uning asarlari mashxur sharkshunos olimlar dikkat e`tiborini
kozongan. “Risolat ul-uxro” rus tiliga tarjima kilingan (1860).
Marko Polo xotiralari. evropalik sayyox Marko Polo (1254-1324 yy.)ning
1271-1275 yillari Mo`guliston va Xonbalik (Xitoy)ga sayoxat kilgan. U 17 yil
davomida Xitoyning ko`p viloyatlarini borib ko`rgan. U Samarkandda xam bo`lgan
va bu xakda mana bu ma`lumotlarni koldirgan; «Samarkand katta, mashxur shaxar.
Unda sarasinlar bilan xristianlar xam istikomat kiladilar». Marko poloning kitobida
Oltin O`rda va Chigatoy ulusiga karashli shaxarlar, ularning xalki xakida xam
kimmatli ma`lumotlar keltirilgan. Uning asari 1298 yili yozilgan va bir kancha
evropa tillariga tarjima kilingan. Asarning ruscha nashri 1955 va 1990 yillari amalga
oshirilgan.
«Iogann Shil`tbergerning evropa, Osiyo va Afrika bo`ylab kilgan sayoxati»
Bavariyalik ritsar`, kurchi Iogann Shil`tberger Amir Temur davriga oid o`z
esdaliklarini yozib koldirgan. U asli nemis jangchisi bo`lib, 1396 yilning 15
sentyabridagi Turklar va evropaliklar umumiy ko`shini o`rtasidagi jangda asir olingan
va keyinchalik kariyb 8 yil Boyazid 1 ning xizmatida bo`lgan.
1402 yilgi Ankara yonida bo`lgan urushda Iogann Shil`tberger Amir Temur
tarafidan asir olindi va Samarkandga olib ketildi. Amir Temur vafotidan (1405 y.)
keyin u dastlab Shoxrux, so`ngra Mironshox va uning o`gli Abubakr mirzo xizmatida
bo`ldi. Shundan boshlab uning Osiyo va Afrika mamlakatlari bo`ylab jaxongashtaligi
boshlandi. Iogann Shil`tberger kariyb 31 yil mobaynida kilgan «sayoxat»i paytida
ko`rgan-bilganlarini esdalik sifatida yozib koldirgan. Unda juda ko`p noanikliklar,
ayrim vokealarni bo`rttirib yoki kamsitib yozishlar bor. Shunga karamay, Iogann
Shil`tbergerning kundaliklarida kimmatli tarixiy ma`lumotlar, muxim dalillarni
uchratamiz. Bir-ikkita misol;
1)Temuriylar, xususan ularning Ozarbayjondagi noiblari, masalan Abubakr
Mirzo Oltin O`rda xukmdorlarining o`zaro kurashlariga aralashib turganlar.
2)XU asrning boshida Oltin O`rdaning ichki axvoli va bunda kudratli amir
edigey (Idiku O`zbek)ning nomi ko`rsatib o`tiladi.
3)Ozarbayjon, Dashti kipchok va uning xalki xakida muxim ma`lumotlar
keltiriladi. Masalan, Ozarbayjon xakida bunday ma`lumotlar bor; Tabriz Eronning
bosh shaxarlaridan. Uning savdodan oladigan foydasi tamom bir xristian davlati
topadigan foydadan ortik. «Sultoniya, Ray, Maroga, Axlat, Gilon xam ushbu
mamlakatning yirik shaxarlaridan... Rayning xalki boshkalardan shu bilan fark
kiladiki, u Muxammadga emas, balki Aliga imon keltiradi. Ularni rofiziylar deb
ataydilar». Dashti kipchok va uning xalki xakida Iogann Shil`tbergerning
«Esdaliklari» da mana bunday gaplar bor; «Men, shuningdek, Buyuk Tataristonda
xam bo`ldim. Xalki don ekinlaridan fakat tarik ekadi. Ular umuman non va vino
istimol kilmaydilar. Vino o`rniga ot va tuyaning sutini ichadilar, shu va boshka
xayvonlarning go`shtini uydilar ...Yana shuni xam aytish kerakki, xon saylashda uni
ok kigizga o`tkizib, uch marta ko`tarib erga ko`yadilar, so`ng chodir atrofida
aylantirib, keyin ichkariga olib kiradilar va taxtga o`tkazadilar.»
Umuman, bu kitob Sharkiy evropa, Kichik Osiyo, Eron, Movarounnaxr, Dashti
kipchok, Irok, Suriya va Misr mamlakatlari tarixi va xalki xakida ayrim, dikkatga
sazovor ma`lumotlar beradi. Iogann Shil`tbergerning mazkur asari «Iogann
Shil`tbergerning evropa, Osiyo va Afrika bo`ylab kilgan sayoxati (1394-1427 yy.)»
deb ataladi va uning rus tilida (nemischa nashri 1859 yili amalga oshirilgan) uchta
yaxshi nashri bor. Birinchis Odessa Universitetining profkssori F.K.Braun tarafidan
1867 yili, ikkinchisi Ozarbayjon Fanlar Akademiyasi akademigi Z.M.Bunyodov 1984
yili va uchinchisi 1997 yili Toshkentda amalga oshirilgan.
«Samarkandga Amir Temur saroyiga sayoxat kundaliklari» (1403-1406 yy.)
Lui Gonsales de Klavixoning «Samarkandga Amir Temur saroyiga sayoxat
kundaliklari» asarida XV asr boshidagi Movarunnaxrning ichki axvoli, uning obod
shaxar va kigloklari, xususan Shaxrisabz va poytaxt shaxar Samarkand xakida, Amir
Temur saroyidagi udumlar, soxibkironning xotinlari va ularning jamiyatda tutgan
o`rni xakida muxim ma`lumotlar keltiriladi.
Masalan, Kesh (Shaxrisabz) xakida Klavixoning «Kundaliklar»ida kuyidagilarni
o`kiymiz; «Ertasi kuni, 1404 yilning 28 avgust payshanba kuni, tushlik paytida Kesh
deb atalmish katta bir shaxar oldiga kelib to`xtadik. Shaxar xar bir tarafini soy va
ariklar kesib o`tgan tekislik erda joylashgan ekan. Shaxarning tevaragi obod
kishloklar va boglar bilan o`ralgan edi. Uning tevarak atrofi xam tekis bo`lib,
ko`pgina obod kishloklar, naxrlar, o`tloklar bor. Yozda bu er juda chiroyli.
Sugoriladigan erlarida bugdoy, uzum, paxta, kovun-tarvuz etishtiriladi, katta mevali
daraxtlar o`sadi. Shaxar paxsa devor va chukur xandak bilan o`ralgan, darvozalari
karshisida osma ko`priklar o`rnatilgan. Temurbekning asli Keshdan. Otasi xam shu
erda tugilgan. Katta imoratlar va masjudlar ko`p. Imoratlardan biri, Temurbek xali
kurib bitirmagan juda katta saroy, uning ichida katta bir makbara joylashgan. Unga
Temurbekning otasi dafn etilgan. Yana bitta makbara xam bo`lib, uni Temurbek o`zi
uchun kurdirgan. Lekin u xali bitkazilmagan. Aytishlaricha, u bundan bir oy oldin
Keshda bo`lganida uni ko`rib yoktirmagan, chunki eshiklari past kilib kurilgan ekan.
Temurbek uni kaytadan ko`rishni buyurgan. Xozir kurilishda ustalar ishlab turibdi.
Dostları ilə paylaş: |