Masalan, Imomkulixon o`z ixtiyoridagi 23 rus asirini ozod kilgan. Boy-badavlat
kishilar, amirlar va savdogarlar ko`lidagi asirlar xususida Imomkulixon elchiga
«ularni kidirishga xozircha fursat yo`k, xizmatkori (Toshkent xokimi Tursunxon)
isyonini bostirgandan keyin imperator janobi oliylarining bu iltimosini bajaramiz va
topganlarimizni o`zimiz yuboramiz», deb va`da bergan.
Xar ikkila xonlikdagi ichki vaziyat xakida xam Rossiya elchisi ko`p ma`lumotlar
to`plashga muvaffak bo`lgan. Elchining axborotida, masalan, kuyidagilarni o`kiymiz;
«...(biz Buxoroda bo`lgan paytda) Buxoro xoni bilan Toshkent xokimi o`rtasida urush
borayotgan edi. Xon unga karshi o`zining katta amiri Nadr devonbegini 40 ming
askar bilan jo`natdi. Shulardan 10 ming navkarini Toshkent xokimi urushda xalok
kildi. Shundan keyin Imomkulixonning shaxzodalari borib Tursun sultonning
yigitlarini maglubiyatga uchratdilar. Ikki o`rtadagi urush xali bir yoklik bo`lgani
yo`k...»
Imomkulixon Rossiya elchisi kelib-ketgan vakt ichida o`zaro urushlar va
isyonlar tufayli Balx bilan Samarkandda turdi. Shu vakt ichida elchiuni ikki marta
borib ko`rdi,-birinchi marta, Buxoroga kelgandan o`n kun keyin, ikkinchi marta
yurtiga kaytib ketishi, ya`ni 1622 yil 3 avgust oldidan. I.D.Xoxlovning axborotida
o`kiymiz; «Xon o`sha vaktlarda Samarkandda emas edi. Inisi Nadr xuzuriga kochib
borib turgan edi.» Imomkulixon Samarkandga I.D.Xoxlov Buxoroga kelgandan bir
xafta o`tgandan keyin, kaytib keldi. Lekin kattik ogrib koldi. Rus elchisi bilan
muzokarani Nadr devonbegi olib bordi. Muzokaralarda ko`tarilgan asosiy masala
kalmoklar, no`gaylar, shuningdek rus asirlarini ozod kilish masalasi bo`ldi. Rus
asirlari xususida Nadr devonbegi elchiga bueday javob berdi; «Imomkulixon sizga
kuyidashilarni aytishimni buyurdi. Boshkalarini inshoallox, Tursun sulton bilan urush
tugagandan keyin kidirtirib topadi va yurtiga jo`natib yuboradi. Sizning podshoxingiz
xam shu tarzda ish tutib, ko`lidagi Imomkulixonning odamlarini bo`shatib yuborsin».
Buxoro va Xiva xonliklarining ichki axvoli xakida xam I.D.Xoxlov muxim
ma`lumotlar to`plagan. Uning ma`lumotlaridan ma`lum bo`lishicha, mamlakat o`zaro
urushlar iskanjasida kolgan, Balx, Toshkent va Samarkand ustida turgan noiblar
markaziy xukumatga bo`ysunishdan bosh tortib, o`zlarini mustakil tutayotganliklari
natijasida Buxoro xukumati kuchsizlanib kolgan.
Xiva xonligida xam aynan shunday vaziyat xukm surar edi. Bu erda Arab
Muxammadxon (1602-1623 yy.) bilan uning o`gillari Avanesh va Il`bors o`rtasida
toj-taxt uchun kurash borardi. I.D.Xoxlovning Elchilar maxkamasiga yozgan
axborotida o`kiymiz; «Urganch zaminida isyon boshlangan. Arabxonning o`gillari
Avanesh va Il`bors (otasini) tutib olib ko`ziga mil tortganlar. Arabxonning boshka
o`gillari; Abulgozi bilan Sharif Sulton Buxoro xoni xuzuriga kochib ketganlar».
Rossiya elchisi Xiva xonligi xududlariga Yoyik (O`rol) kazaklari va
kalmoklarning tez-tez kilib turgan talonchilik xurujlari xakida muxim ma`lumotlar
keltiradi. Bu xakda I.D.Xoxlovning ma`lumotnomasida mana bularni o`kiymiz; «Ivan
Bovatda (Bogotda) tutkinda turgan paytda Urganchga karashli ko`chmanchi xalk
ustiga boskinlar rus kazaklari Trenka Us` va uning odamlari bostirib kirib,
turkmanlarni talon-taroj kildilar, ko`p odamlarni o`ldirdilar, ko`plarini asir olib
ketdilar...Urganch erlariga kalmoklar xam ko`p bor bostirib kirib, ko`plarini
o`ldirgan».
Rossiya elchis xabarnomasida Buxoro, Xiva shaxar va kishloklarining umumiy
axvoli xakida xam muxim ma`lumotlar keltiriladi. Ular elchi kelgan paytda ancha
xarobalikka yuz tutib kolgan edi. Elchining so`zlariga karaganda, bunga tinimsiz
o`zaro urushlar, toju taxt uchun kurash va kozok, kalmok va yoyik kazaklarining tez-
tez kilib turgan xurujlari sabab bo`lgan. Ma`lumotnomada bojxona to`lovlari xaki
I.D.Xoxlovda kimmatli ma`lumotlar uchratamiz. Bojxona xaki, birinchidan,
mamlakatdan mamlakatga o`tgandagina emas, balki bir mamlakatning o`zida bir
viloyatdan ikkinchi viloyatga o`tganda xam olingan. Ikkinchidan, u nakd pul bilan
xam, mol bilan xam to`langan. Masalan, xar bir yukdan 33 parcha mato xajmida boj
olingan.
Shuningdek, I.D.Xoxlov Buxoro va Xiva xonliklarining Xindiston va Eron bilan
bo`lgan munosabatlari xakida xam ayrim ma`lumotlar to`plagan. Masalan, uning
xabarnomasida bunday gap bor; «Imomkulixonning, Balx xoni Nadr Muxammadning
kizilboshlar podshoxi shox Abbos bilan alokasi yomon. Ular (bir-birlari bilan) urush
xolatidadirlar. Xozirgi paytda ular orasida urush bo`layotgani yo`k. Tinchlik xam
o`rnatilmagan. Urushning yo`kligi sabab, shox bilan Xindiston o`rtasida (Kandaxor
uchun) urush bormokda». Buxoro va Balx xonlari bilan Xindiston o`rtasida xam
munosabatlar aynan shu vaktda yaxshi bo`lmagan. Buning sababini Rossiya elchisi
bunday sharxlaydi; «Buxoro xoni Imomkulixon Xindiston podshosiga lochin
yuborgan edi. Balx xoni Nadr Muxammadxon bo`lsa uni (Buxoro elchisidan) tortib
oldi. Shu sababdan Xindiston podshoxi u bilan savdo alokalarini o`zdi, savdogarlarni
Balx bilan Buxoroga yubormay ko`ydi, Buxoro savdogarlariga Xindiston mollarini
olib ketishni man kildi...»
I.D.Xoxlovning guvoxlik berishicha, Xiva xonligi bilan Eron o`rtasidagi
munosabatlar xam o`sha paytlarda yaxshi bo`lmagan. U, masalan, yozadi;
«Urganchliklar shox Abbos bilan yaxshi munosabatda emaslar. Ivan (Xorazmda
turgan) xonzoda Il`bars kizilboshlarga karashli Obivardga xujum kilgan,
obivardliklarning otlari va tuyalarini tortib olgan. Shuningdek, 100 odamini asir kilib
xaydab ketgan...»
Aka-uka Pazuxinlar elchiligi to`grisida manbalar
Aka-uka Pazuxinlar Markaziy Osiyo xonliklarining umumiy axvoli, xonliklarga,
Eron va Xindistonga Astraxan orkali olib boradigan karvon yo`li xakida keng
ma`lumot jamlaganlar.
Aka-uka Pazuxinlar kelib chikishi aslzoda (dvoryan) avlodi. Katta Pazuxin –
Boris Andreevich Pazuxin 1667-1673 yillari stolnik mansabida davlat xizmatida
bo`lgan va inisi Semyon Ivanovich bilan birgalikda 1669-1671 yillari Buxoro, Balx
va Urganchga yuborilgan rossiya elchiligiga boshchilik kilgan. Oradan sakkiz
o`tgach, 1679 yili Krimga elchi kilib yuborilgan. Yo`lda isyonchi rus kazaklarining
xujumiga duchor bo`lgan va olishuv paytida o`ldirilgan.
Aka-uka Pazuxinlar (elchilik tarkibida 10 kishi bo`lgan) Buxoroga Yoyik-
kalmok ulusi va Xiva orkali borganlar, kaytishda esa Eron-Shemaxa va Boku orkali
kaytishgan.
Elchilar Buxoro va Xivada xammasi bo`lib ikki yarim yil turganlar.
Podshox va elchilik maxkamasi tarafidan berilgan xujjatlardan ma`lum
bo`lishicha, Aka-uka Pazuxinlar elchiligi oldiga kuyidagi vazifalar ko`yilgan;
1)xar ikki davlat; rossiya va O`rta Osiyo xonliklari o`rtasidagi do`stlik va savdo
alokalarini mustaxkamlash. Podshox Aleksey Maxaylovich (1645-1676 yy.)ning
Buxoro xoni Abdulazizxon (1645-1680 yy.) nomiga yo`llagan maktubida o`kiymiz;
Dostları ilə paylaş: |