aylantirilgan rus asirlari asli Kozon, Ufa, Simbir uezdidan va Volga bo`yi
kishloklaridan bo`lganlar va boshkirda xamda kalmok boskinchilari ularni tutib
Astraxanga olib borib xivaliklarga pullab turganlar. Aka-uka Pazuxinlarning mana bu
guvoxliklari xam dikkatga molikdir; («boshkird va kalmok boskinchilaridan» ularni)
xivaliklar sotib olar ekanlar. Ular maxsus rus tovarlari uchun Astraxandan (rus
yurtlariga), kalmok va boshkird uluslariga borar, ba`zi xollarda u erlarda rus asirlarini
kutib ancha vakt turib kolardilar. So`ng rus asirlarini olib o`z yurtlariga xaydab
borardilar. Boris va uning xamroxlari Xivaga borayotganlarida kalmok udusidan rus
asirlarini xaydab kelayotgan xivaliklarni uchratdilar. (Xivaga xaydab kelinayotgan)
asirlarning soni 200, balki undan ortikrok edi. Ularning xar birini 40 yoki undan sal
ortikrok so`mga sotib olardilar. Ularning ko`pchiligini Eron va Xindistonga olib borib
sotar edilar».
V.A. Daudov va Muxammad Yusuf elchiligi to`grisida manbalar
Vasiliy Aleksandrovich Daudov asli fors (eronlik) bo`lib, 1653 yili Kozonda
xristianlikni kabul kilgan, Rossiya davlatining xizmatiga kirgan xam stol`nik va
voevoda lavozimida xizmat kilgan. Muxammad Yusuf esa asli musulmon (tatar). U
xam ruslarning xizmatida bo`lgan.
Avvalo shuni aloxida aytib o`tish kerakki, xar ikkala elchi – V.A.Daudov va
M.Yu.Kosimov Buxorogacha yuirga borishgan bo`lsalar-da, elchilar maxkamasidan
aloxida-aloxida
topshirik
olganga
o`xshaydilar,
chunki
V.A.Daudov
va
M.Yu.Kosimovga berilgan yo`riknoma (nakaz) bizgacha etib kelmagan. U 1800
yilgacha Rossiya tashki ishlar maxkamasining arxivida saklanar edi. 1806 yili
o`tkazilgan tekshirish paytida u turgan joyidan topilmagan. Shu sababdan
V.A.Daudov va M.Yu.Kosimov kanday vazifalarni ado etganliklarini anik
bilmaymiz. Buni V.A.Daudovning elchilik maxkamasidan olgan yo`riknomasi
(nakaz)dan taxminan bilib olish mumkin. Ular kuyidagilar:
1.Buxoro va Xiva xonliklarining Moskva xukumati bilan diplomatik alokalarini
rivojlantirishga xoxishi bormi-yo`kmi, shuni aniklash;
2.Xonliklarda yashab turgan rus asirlarini ozod kilish;
3.Ikki davlat, Rossiya, Xiva va Buxoro xonliklari o`rtasidagi savdo va elchilik
karvonlarining xavfsizligini ta`minlash uchun Kaspiy dengizining kun chikish
tarafida, dengiz soxilidagi Saratosh tepaligida kemalar to`xtaydigan bandargox
kurishga Xiva xonining roziligini olish;
4.Amudaryoning boshi va o`zani, daryo soxilida istikomat kilib turgan xalklar,
ularning mashguloti va turmush tarzi xakida ma`lumot to`plash;
5.Buxorodan Xindistonga olib boradigan yo`llar, Xindiston xukumatining
Rossiya bilan savdo va diplomatik alokalarini o`rnatishga xoxishi bor-yo`kligini
M.Yu.Kosimovga berilgan topshirikda aniklash.
Elchilik Buxoro va Xivada, yo`lga ketgan vaktni ko`shib olaganda, Buxoroda
1675 yilning 15 mayidan – 1676 yil 2 oktyabrigacha bo`lgan.
Elchilik Buxoroga 1676 yil 20 yanvar kuni kelib tushgandan keyin
M.Yu.Kosimov o`z vazifasini ado etish uchun Xindistonga jo`nab ketdi.
Garchi V.A.Daudov va M.Yu.Kosimov elchiligining xisoboti («Stateyniy
spisok») 1800 yildan keyin yo`kolgan bo`lsa-da, tadkikotchilar N.Selifontov,
V.V.Bartol`d va A.B.Pankov asarlaridan (Ocherk slujebnoy deyatel`nosti i
domashnoy jizni stol`nika i voevodi XU111 stoletiya Vasiliya Aleksandrovicha
Daudova. Letopis` zanyatiy Arxeograficheskoy komissii, vip.5, SPb.,1871, s.1-41;
V.V.Bartol`d, Istoriya izucheniya Vostoka v evrope i Rossii, soch.T.1X,-M.:
1977,s.372; A.B.Pankov. K istorii torgovli Sredney Azii s Rossiey v 1675-1725 g.g.,-
Tashkent: 1926) ma`dum bo`lishicha, Buxoro va Xiva xonlari Rossiya bilan savdo-
diplomatik munosabatlarini rivojlantirishga tarafdor ekanliklarini bildirganlar va
shunga xarakat kilganlar. Tez orada Kaspiy dengizi soxilida Karagan bandargoxining
kurib ishga tushirilishi va Buxoro xoni o`z xo`jaligida xizmat kilib turgan rus
asarlaridan 38 tasini ozod kilganligi xam yukorida bildirilgan fikrga dalil bo`la oladi.
Xiva xoni Anushaxon bir tarafdan turkmanlar bilan kalmoklar va kozoklarning
tez-tez Xiva xududlariga kilib turgan talonchilik yurishlari, ikkinchi tarafdan Buxoro
va Xiva o`rtasidagi ziddiyatlar natijasida Rossiyaning iktisodiy va xarbiy yordamiga
mutoj edi. V.A.Daudovga Buxorodan kaytishida Xivada Anushaxon otaligi mana bu
gaplarni aytgan: «Anushaxon Vasiliyga Xiva xoni yakinda podshox oliy xazratlari
ulug knyaz Aleksey Mixaylovich do`stlik va xamkorlik munosabatlarini davom etishi
va xar ikki tomondan savdo karvonlari bordi-keldi kilib turishi (zarurligi) xakida
maktub oldilar. (O`z navbatida) Xiva xoni xam podshox oliy xazratlari ulug knyaz
bilan shunday alokalarni avvalgidan xam ziyoda bo`lishini istaydilar».
M.Yu.Kosimov elchiligiga kelsak, unga Buxorodan Xindistonga olib
boradiganyo`llar va Xindiston podshosi Avrangzeb (1658-1707 yy.)ning Rossiya
bilan diplomatik alokalarni o`rnatishga mayli bormi-yo`kmi ekanligini aniklab kelish
topshirilgan edi. Shuning uchun xam u Buxoroga kelganlaridan ko`p vakt o`tmay,
Xindistonga jo`nab ketdi. M.Yu.Kosimov fakat Kobulgacha bordi. «Shox
(Avrangzeb) ulug podshox bilan do`stona alokalar o`rnatishni istamagani» uchun
orkaga kaytishga majbur bo`ldi va 1677 yili Moskvaga kaytib keldi.
Florio Benevini elchiligi to`grisida manbalar
Sharkka katta xarbiy kuch yuborish va uni kurol vositasi bilan egallash xarakati
Pyotr I (1682-1725 yy.) davridan boshlab kuchayib ketdi. Pyotr I Aleksandr
Bekovich-Cherkasskiyni mukammal kurollangan 5000 askar bilan Xivaga, uni
Rossiya xomiyligiga kiritish xususida xon bilan muzokaralar olib borish uchun
yubordi. Aslida bu shunchaki elchilik emas, balki xonni chalgitib, Xiva xonligini
kuch bilan bo`ysundirishga karatilgan xarakat edi. Lekin Pyotr I maksadiga erisha
olmadi.
Bekovich-Cherkasskiy
ekspeditsiyasi
muvaffakiyatsizlikka
uchradi.
Shergozixon (1715-1728 yy.) Rossiya podshosining asl niyatini o`z vaktida paykadi
va A.Bekovich-Cherkasskiy ekspeditsiyasini daf kildi.
Shundan keyin Rossiya Xiva va Buxoro xonliklarini bo`ysundirish payti
kelmaganligini, uni osonlikcha bo`ysundirish mumkin emasligini, ularni xali ko`p
o`rganish zarurligini angladi.
Rossiya elchilik maxkamasining mas`ul xodimi Florio Benevini elchiligi
shunday maksad bilan O`rta Osiyoga yuborildi. Shuni xam aytish kerakki, Buxoro va
Xivada A.Bekovich-Cherkasskiy vokeasidan keyin Pyotr I O`rta Osiyoga katta
ko`shin yuboradi, degan xavf-xatar tugilgan edi. Shuning uchun bo`lsa kerak,
Abulfayzxon 1717 yili Rossiyaga elchi yuborib, u bilan do`stona va savdo-sotik
alokalarini o`rnatish istagini bildirdi.
Florio Benevini uchun tuzilgan va 1718 yil 13 iyul` kuni Pyotr I tarafidan
tasdiklangan ko`llanmada elchiga kuyidagi topshiriklar berilgan:
Dostları ilə paylaş: |