XVIII asrning boshlarida Buxoro bilan Xiva o`rtasidagi munosabatlar birmuncha
ogirlashgan edi. Bunga, birinchi navbatda, Xiva xonlarining Buxoro, Chorjo`y va
xatto Samarkand xududlarini talon-taroj kilishlari asosiy sabab bo`ldi. 1721 yilga
kelib ikki o`rtada urush chikish zavfi yakkol ko`zga tashlanib koldi. F.Benevinining
1721 yil 25 may kuni Moskvaga yo`llagan xabarida masalan, kuyidagilarni o`kiymz:
«Xiva xoni xakikatan xam buxoroliklar bilan urushmokchi. Shunga tayyorgarlik
ko`rmokda. Lekin, katta beklari bunga yo`l bermay turibdilar. Ular xatto
Shergozixonni taxtdan tushirib, 15 yildan beri Buxoro xoni xuzurida kun
kechirayotgan Musaxonni taxtga o`tkizmokchi bo`lmokdalar. Shu xakda Xivaning
katta beklari Buxoro xoni bilan bordi-keldi kilib turibdilar». F.Benevini Xivaning
o`zi xam notinch bo`lib, ikki yirik arbob Shergozixon bilan Temur sulton o`rtasida
xokimiyat uchun kurash borayotgani va Rossiya Temur sultonni ko`llab-kuvvatlasa
foydali bo`lishini aytdi. «Agar Shergozixon yo`kotilsa,-deb yozadi F.Benevini,-bu
erda tinchlik o`rnatiladi, xamma yo`llar ochik bo`ladi». F.Benevini to`plagan
ma`lumotlar Rossiya xukumati, uning tashki siyosati uchun kelajakda ko`l kelib
koldi.
Mitropolit Xrisanfning esdaliklari.
Xrisanf asli grek, venetsiyalik aslzoda dvoryanlardan, Afina yakinida joylashgan
Yangi Pator cherkovining mitropoliti bo`lib xizmat kilgan. Xakikiy ismi sharifi
Kontaripi. 1724 yili mukaddas patriarx Samuel tarafidan Istanbul atrofida joylashgan
Xiroti nisan cherkoviga mitropolit etib tayinlangan. Podshoning tazyiki
okibatida1784 yili Istanbulga ketib koldi. Ko`a vakt o`tmay, Xrisanf Livon ordeniga
karashli cherkovlar bilan tanishish maksadida Shom-Suriyaga, u erdan Xalab-
Aleppoga bordi. O`sha erda ingliz savdogarlari bilan tanishib koladi va ular bilan
birga Frot-evfrat daryosi bilan Fors ko`ltigiga bordi va u erda kemaga tushib, Maskat
orkali Xindistonning Surat bandargoxiga kelib tushdi. So`ng Xindiston, Kashmir,
Kobul, Balx va Samarkand orkali Buxoroga bordi. Xrisanf O`rta Osiyoning bir
kancha shaxarlarida bo`ldi, bir yil Xivada turdi.
So`ng 1792 yili Ashtarxonga bordi va bir fursat o`sha erda istikomat kildi. Keng
ma`lumotli va kuzatuvchan bu odam tez orada Astraxanda ko`plarning dikkatini
o`ziga tortdi. Ashtarxan episkopi uning xakida mukaddas sinodga axborot yuboradi.
So`ng Xrisanf Moskvaga chakirtiriladi. Mukaddas Sinod uni xar taraflama tekshirib
ko`rib va keng ma`lumotli odam ekanligiga ishonch xosil kilgandan keyin, Xrisanfni
Kavkaz o`lkasiga, uni batafsil o`rganish uchun yubordi.
So`ng, 1796 yilning boshida, Ryazan`, Tambov va Kavkaz o`lkalarining general
gubernatori graf Gudvich podshoyi oliy xazratlarining amri bilan Xrisanfni
Peterburgga, Nevskiy monastriga mitropolit Gavriil xuzuriga jo`natib yuboradi.
Mitropolit Xrisanfning birdan poytaxtga chakirilishi, uni yaxshi bilgan
sharkshunos V.V.Grigor`evning fikricha, Rossiyaning yakin orada Eronga bostirib
kirish rejalari bilan boglik bo`lsa kerak. Rus xarbiy ekspeditsiyasining raxbari
Valeriyan Zubovga sayyoxning Eron va O`rta Osiyo xakidagi keng bilimi kerak
bo`lib kolgan. Oradan bir yil o`tgach,1797 yili Xrisanf mukaddas Sinodning farmoni
bilan ekatrinoslav eparxiyasiga xizmatga jo`natildi. 1798 yilning 20 yanvarida
Mitropolit Xrisanf Feodossiyaga jo`nab ketdi. Uning keyingi xayoti va faoliyati
xakida boshka ma`lumotga ega emasmiz.
Mitropolit Xrisanfning O`rta Osiyoga kilgan sayoxati kundaligi bir paytlar rus
xarbiy ekspeditsiyasiga boshchilik kilgan shraf Valeriyan Zubov ko`lida bo`lgan.
Kundalik, ba`zi shaxar va viloyatlar o`rtisidagi masofa, axolisining umumiy soni
xakidagi noanikliklarni xisobga olmaganda, katta kimmatga ega. Unda mamlakatning
iktisodiy va siyosiy axvoli, xalkining turmush sharoiti, e`tikodi xakida, shuningdek,
O`rta Osiyoda istikomat kilib turgan ous va eronlik asirlarning axvoli xakidagikiska,
lekin o`ta muxim ma`lumotlarni uchratish mumkin.
Masalan, Buxoro xonligining yirik shaxarlaridan Samarkand, Buxoro va Balx
xamda Xorazmning XVII-XIX asrlardagi poytaxti Xiva xakida Xrisanf mana bularni
yozadi:
Samarkand xakida: «Samarkand shu kunlarda deyarli bo`sh kolgan. Uni egallab
olgan baxaybat maxluk samarkandlik noib (Rajabxon) uni ilgarigidek obod kilish
uchun kanchalik urinmasin, mexnati zoe ketdi. Eshitishimcha, uning tevarak
atrofdaridagi toglarda konlar bor, tabiati yokimli...Tevarak atrofida xam o`zbeklar
istikomat kiladilar».
Buxoro xakida: «Buxoro – to`k shaxar. Unda savdogarlar va boshka (boy-
badavlat) odamlar ko`p. U asosan kumush,oltin, marvarid va kimmatbaxo toshlarga
boy. Xon tez-tez Balx va mashxad ustiga talon-taroj yurishlari uyushtirib turadi.
Buxoroliklar jon-jaxd bilan jang kiladilar».
Balx xakida: «Balx viloyati xakida gapirmasam guonxi azim bo`ladi. Agar
Buxoro xukmdorlari tez-tez xujum uyushtirib, uni talon-taroj kilmaganlarida u obod,
kudratli va boy viloyat bo`lur edi. Nodirshox vafot etgandan beri shu vaktgacha afgon
podsholari ko`lida. Uning kal`asi chor tarafdan (suv yuilan to`ldirilgan xandak bilan
o`ralgan) tepalikda joylashgan. Balx ataluvchi katta kal`asi bor. Kal`a xozirgacha
mustakil. Axmadshoxdan boshka xech kimga bo`ysunmaydi. Devorlari pishik
gishtdan...»
Buxoro xonligining mineral boyliklari xakida Xrisanf kuyidagi ma`lumotlarni
keltiradi: «Buxoro bilan Balx o`rtasida baland bir tog bor. Unda kizil tusli marmar
(parchalari)ga o`xshash tusdagi tuz konlari mavjud. O`sha viloyatda shunday toglar
xam mavjudki, ularda xar turli ma`dan konlari bor. Bu toglarda o`zbeklarning
ko`ngirot kavmi istikomat kiladi. Bu toglar shimolda Samarkandgacha, sharkda
Badaxshongacha cho`zilgan.
Buxoroda istikomat kilib turgan asarlar xakida mana bu ma`lumot keltirilgan:
«Buxoroda ko`p rus asirlari bor, eronliklardan 6000ga yakin asir bor. Ular
xo`jayinlariga karshi ko`zgolon ko`tarish darajasiga etishgan».
Xiva shaxri xakida o`kiymiz: «erli axoli ikki toifadan: maxalliy kotliklar
(Xrisanf ularni Kiditi deb ataydi) va boshka erlardan ko`chib kelgan ko`ngirotlardan
tashkil topgan. Ular Kotdan chikkan vazir o`ldirilgandan beri o`zaro yovlashib
keladilar. Kotliklar 5000 ga yakin xonadondan iborat. Ular o`ta kek saklovchi xalk.
Kotliklarning tayyor ko`shini yo`k. (Zarur bo`lib kolganda) kelishib odam
yollaydilar. Oyiga kimga o`n so`m, kimga bir so`m beradilar. Aytishlaricha,
xivaliklarning xarbiy kuchi 20 000 kishini tashkil kilar emish. Lekin bu gap to`gri
emas, masalan, o`tgan yili, men o`sha erda ekanligimda Avazbiy Inokning topshirigi
bilan axolini xisob-kitob kilganlarida, mamlakatda xammasi bo`lib 3000 zrnadon
borligi aniklangan. Lekin xukmdorga yaxshi ko`rinish uchun (ko`shin sonini) 20 000
kishidan iborat deb aytadilar. Ko`ngirotlilar jaxldor xalk. Boshliklari boy-badavlat
kishilar,oddiy xalk esa kashshok... Xivaliklarning ko`pchiligi Astraxan va Buxoro
Dostları ilə paylaş: |