tikadilar. Lekin, u xam, boshka ko`l maxsulotlari singari, chetga chikarilmaydi,
Xivaning o`zida koladi. Xivaliklar boy-badavlat va to`kin-sochin yashamaydilar,
pullari kam. Topgani kundalik tirikchilik va xonga solik to`lashdan ortmaydi.
Umuman olganda, xivaliklar xunarmandchilikda ko`p xam madakadi emaslar.
Umuman temir idish va buyumlarni yasamaydilar, ularni rus asirlari yasaydilar.
Garchi mis o`sha erdagi konlardan kazib olinsa-da, undan buyumlar yasashni
bilmaydilar. Misdan yasalgan idish-tovok va boshka buyumlarni rossiyadan olib
keladilar. Oyna xakida esa xech narsa bilmaydilar, ko`pchilik uni xatto ko`rmagan
xam. Shu sabadan Xivada oyna juda kam va kimmat».
Xiva xonligining xarbiy axvoli xakida Nikolay Murav`yov mana bu
ma`lumotlarni keltiradi:
«Muxammad Raximxon saltanat kursisiga o`lturgunga kadar kabilalar orasida
avjiga mingan o`zaro urush-talashlar va tashkaridan kilingan boskinlar okibatida
xalk, (ayniksa) badavlat kishilar o`zini boskin va talon-tarojdan saklash uchun
uylarini mustaxkamlab kal`aga aylantirganlar. Bu mustaxkamlangan (kichik) kal`alar,
yoki ko`rgonlar ko`pincha o`zlarining dalalari, yoki boglari o`rtasida kurilgan. Uning
ichida turar joylar, xovuzlar, ko`rgon soxibi va xizmatkorlarining uylari, tegirmon,
kushxona, molxona, omborxona va boshkalar favkulodda yuz bergan xodisalar
vaktida 100-150 kishini saklaydigan narsalar bor.
Bu kal`alar to`rt burchakli, paxsadan bino kilingan, ba`zilarida devor tagiga tosh
ko`yilgan. Devorining past kismi to`rt arshin, tepa kismi yarim arshin, balandligi –
uch sajen atrofida, devor tashkarisida, (xar er-xar erda) paxsadan dumalok
suyanchiklar ko`yilgan. Devorning tepa kismiga ko`ngiralar kilingan.
Xonlikning yukorida tilga olingan beshta shaxari Xiva, Yangi Urganch, Shovot,
Kot va Gurlan xam mustaxkam paxsa devor bilan o`ralgan. Shu sababdan xivaliklar
ularni kal`a deb ataydilar...Kal`alarda bironta xam zambarak yo`k, ularda askar xam
yo`k. Shaxarlarini axolining o`zi ximoya kilishi kerak bo`ladi.
Xivaliklarda muntazam ko`shin yo`k. Urush chikib kolgudek bo`lsa, ko`shin
o`zbeklar va turkmanlardan tuziladi. Ko`shin asosan sipoxiylar tabakasidan. U
xonning buyrugi bilan belgilangan erga to`planadi va asosan otlik askardan iborat
bo`ladi.
N.Muravbyovning esdaliklarida o`zbeklarning fel-atvori, tabiati va kiyofasi
xakida e`tiborga loyik ma`lumotlar keltirilgan. Unda xususan o`kiymiz: «O`zbeklar
umuman aklli va yokimli, xazil-mutoyibani yaxshi ko`radigan, biron ishga jazm
kilgudek bo`lsa, karorida kat`iy, to`gri so`z, yolgonni va egrilikni yomon ko`radigan,
ruxi tetik, xushbichim va jismoniy kuchli xalk...
Dmitriy Gladishev va Ivan Muravinlar Xiva xotiralari
Sirdaryoning kuyi okimidagi shaxar va kishloklar, Orol dengizini o`rganish
uchun 1740 yili davlat arbobi va tarixchi olim V.N.Tatishchevning tashabbusi bilan
Xivaga poruchik D.Gladishev va kontr-admiral, er o`lchovchi I.Muravinlar
yuborilgan.
Orskda olgan ko`rsatmaga binoan, ular 1717 yili Pyotr I zamonida Rossiya
tobeligiga o`tgan Kichik Juz xoni Abulxayrxon (1695-1748 yy.) bilan uchrashishi
zarur edi. Lekin, bu paytda Abulxayr Orolda edi. Mamlakatni esa Eron podshoxi
Nodirshox bosib olgan edi. Shuning uchun Gladishev bilan Muravin
Abulxayrxonning inisi Nurali va togasi Niyoz bilan birga Orolga jo`nab ketdilar va
xon xuzuriga etib bordilar. Ertasi kuni Xivaga bordilar. O`sha vaktda Abulxayr xon
deb e`lon kilingan edi. Gladishev bilan Muravin Shovotda 9 noyabr` kuni Nodirshox
xuzurida bo`lganlar va unga Abulxayrxon bilan Xiva Rossiyaning tabakalari
ekanligini aytib, Xivaga mexru shavkat kilinishini so`raganlar. Zobitlarning
so`zlariga karaganda, ularning iltimosi ijobat topgan. Lekin ular Abulxayrxon bilan
uchrasha olmaganlar. Shunday bo`lsa-da, Abulxayr shlxdan cho`chib 12 noyabrda rus
zobitlari bilan birga Orolga kochib ketdi. Bu erda ko`p tortishuvdardan keyin Nurali
xon deb e`lon kilindi. Abulxayr Gladishev bilan Muravinni olib Odam ato arigi
bo`yida joylashgan eski o`rdasiga kaytdi. Gladishev va Muravin 1741 yilning aprel
oyida u krdan Orskka kaytib keldilar. Ularning mazkur sayoxati paytida to`plagan
ma`lumotlari «Gladishev – Muravin. Poezdki iz Orskka v Xivu i obratno 1740-1741
godax poruchikom Gladishevim i geodezistom Muravinim, IRGO, vip.1U, -
SPb.,1850, s.519-599» deb atalgan.
Gladishev va Muravin to`plagan ma`lumotlarning axamiyati shundaki, ularda
Orol dengizining soxillari, Xorazmning Xiva, Shoxtemir, Xojayli, Xonka va Shovot
shaxarlari xakida, shuningdek, o`zbek, kozok, korakolpok va turkman axolisi xakida
ayrim ma`lumotlar keltirilgan.
Gladishev xamroxlari bilan Xivaga kelishi bilan uni xon karorgoxiga olib
bordilar. Unda xon bilan birga Orol biylari va xonning amirlari o`ltirishgan ekanlar.
Xon Gladishevdan so`radi: «Sen kaerdan bo`lasan?» Nladishev javob kildi: «Meni
imperator xazrati oliylari jo`natdilar, marxamatli maktub bilan»,- dedi va maktubni
xonga uzatdi. Xon maktubni olib, muxrini peshonasiga surdi va uni yozib (kotibiga)
uzatib, «xammaning xuzurida o`ki!» deb buyurdi. Maktub o`kib bo`lingach, xuzurida
o`ltirganlarga karab dedi: «Ko`rdilaringmi, umid boglab turgan oldimdagi chirogni
ko`ryapsizlarmi?
Shu
nur
yordamida
sizlarni
(Nodirshoxdan)
ximoya
kilmokchiman». Shundan keyin menga karab dedi: «Sening xakingda eshitganman.
Yo`lda senga ozor etkazibdilar. Xuzurimga eson-omon etib kelishing uchun odam
bilan maktub yubordim. Chunki, ma`lumki, Eron podshosi Nodirshox Xiva shaxrini
egallash uchun kelayotir. Men esam o`zim xam, bu shaxar xam men kabi imperator
xazratlarining ko`l ostida bo`lishni istaymiz. Men uning xuzuriga bormokchiman.
Sening xam uning xuzuriga borishingga to`gri keladi. Imperator xazratlarining sen
olib kelgan maktubini Xivadan unga yuboramiz, toki shaxsan men bilan janjallashib
yurmasin». Gladishev xonga javob kildi: «Ien sizning xuzuringizga yuborilganman.
Shunday bo`lgach, sizning amr-farmoningizda bo`laman».
Shundan keyin (Abulxayrxon) Gladishev odamlaridan ikki kishini, xususan er
o`lchovchi Muravin bilan tarjimon Usmon Arslonovni ajratib olib va imperator oliy
xazratlari jo`natgan maktubni ko`llariga berib, ularga maktub bilan to`rt odamni –
orollik bir korakalpok va bir kozokni ko`shib, Eron podshoxi xuzuriga jo`natdi. Shox
o`sha vaktda Xivadan 35 verst narida joylashgan Xonkada turgan edi. Ular shoxga
«Abulxayr)xon imperator xazratlarining tabakasidir, ushbu shaxarni xam u o`z
tobeligiga kabul kildi», dedilar. Xon eshitdiki, Eron shoxi Rossiya imperiyasi bilan
ittifok tuzmokchi emish. Shu sababdan u Xivani va unga karashli erlarni talon-taroj
kilmaydi», degan xabarni etkazishlari lozim edi».
D.Gladishevning Xivada istikomat kilib turgan rus asirlari xakida keltirgan
ma`lumotlari xam o`ta muximdir. U yozadi: «O`sha erda asirda bo`lgan Yoyik kazagi
Andrey Borodindan eshitdimki, Xivada Bekovich-Cherkasskiy ekspeditsiyasidan
asirga tushib kolgan ruslar, kalmoklar va boshka erliklarning soni 3 000 kishiga etadi.
Dostları ilə paylaş: |