U (Andrey Borodin) ularni yaxshi biladi. Baxorda ularni Xiva tevaragidagi ariklarni
tozalashga xaydab boradilar. Orolda shunday asirlar soni 500 kishi. Taxminan
shugcha asir Kozok va Korakalpok o`rdalarida yashab turibdilar...»
Sheldeltogda xam rus asirlari turadilar. O`sha togda kumush va oltin konlari bor.
Kazilgan rudalarni tekshirib karaganlarida uning uchdan bir kismi sof oltin bo`lib
chikdi. Buni aniklangan odam Shergozixonga borib aytdi. Xon uni tiriklayin ko`mib
tashlashni buyurdi, «toki u bu gapni boshka birovga borib aytmasin, deb».
Xivaliklarning kasb-kori xakida xam Gladishev ayrim ma`lumotlar keltirgan:
«Ular,-deb yozgan edi u,-bo`gdoy, arpa, jo`xori, tarik, kunjut, paxta va tamaki
ekadilar. eri, ba`zi erlari kumlok, ba`zilari loykadan iborat, sugorib ekadilar. Uni
xo`kiz bilan xaydaydilar...
Chorvalari: tuya, ot, mol, argumoklar va oddiy otlar, eshak, ko`y, echki.
Kushlari: o`rdak, tovuk.
Mevadan: olma, anor, uzum, tut, shaftoli, jiyda, olmurut.
Poliz ekinlaridan: kovun, tarvuz, turp, sholgom, karam, piyoz etishtiriladi.
Daraxtlar: sada kayragoch, terak, tol ...o`sadi. Shuningdek, tut meva beradi,
bargi bilan pilla kurti bokiladi.
Xivada mis pul zarb kilinadi, miltik dori tayyorlanadi...
Kamish va beda etishtiriladi.
Daryolarida: Sirdaryo, Kuvondaryoda, Ulug daryoda kechuvlar bor. Ikki
sajenlik, ikki yarim sajenlik kayiklar mavjud. Ularda 5 boshgacha ot yuklab o`tish
mumkin...Sirdaryo bilan Ulug daryoda balik ko`p.
Kamishzorlarda bars, bo`ri, shagol,tulki kabi yirtkich xayvonlar yashaydi».
Rossiya uchun Orol dengizining iktisodiy va xarbiy-strategik axamiyati katta
edi. Shuning uchun xam Orol flotiliyasining boshligi kontr-admiral A.I.Butakov
(1816-1869 yy.) ga 1848 yili Orol dengizini o`rganish va uni tavsiflash vazifasi
yuklatildi.
A.I.Butakovning kuzatishlari uning «Kundaliklar»ida (to`la nomi «Dnevnie
zapiski plavaniya po Aral`skomu moryu v 1848-1849 g.», podgotovka k pechati
e.K.Betgera.-Tashkent: 1953) bayon etilgan. Uning yozishicha, «Orol dengizi tinch
dengizlardan bo`lmay, ayniksa shamol turgan paytida panox topish kiyin». «Uning
Garbiy soxilini suratga tushirishni Kumsuat ko`ltigidan boshladik. Kumsuatdan
boshlab menga dengiz chukurlasha boshlaganday tuyuldi...» Butakov o`shanda Orol
dengizini va uni bandargox kurish mumkin bo`lgan erlarini karichma-karich o`lchab
chikdi. Umuman, kontr-admiral Butkvoning kuzatishlari, Rossiya xukumatiga
kelajakda dengizda xarbiy va savdo floti kurish mumkinligini ko`rsatdi. Bu reja
podsho Rossiyasiga Sirdaryo va amudaryoda xam kemalar katnovini yo`lga
ko`yishga va bu bilan Koshgar va Xindistonga suv yo`lini ochib berish imkonini
berar edi.
Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí áåðèëãàí ñàâîëëàð.
Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí áåðèëãàí ñàâîëëàð.
Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí áåðèëãàí ñàâîëëàð.
Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí áåðèëãàí ñàâîëëàð.
q. Ýë÷è âà ñàéåõëàðíèíã àñîñèé ìà3ñàäè íèìà?
w. Ýë÷è âà ñàéåõëàð ýñäàëèêëàðèäà 3àíäàé ìàñàëàëàð åðèòèëàäè?
e. Ýë÷è âà ñàéåõ ýñäàëèêëàðèíè òàðèõíè óðãàíèøäàãè èëìèé àõàìèÿòè íèìàäà?
19-mavzu. Turkiston Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davriga oid manbalar
Reja:
1. Asosiy siyosiy-ijtimoiy vokealar.
2. Maxalliy manbalar.
3. Rossiya manbalari.
4. Rasmiy xujjatlar va ushbu davr to`grisidagi adabiyotlar.
Asosiy tushunchalar: Chor Rossiya, Turkiston o`lkasi, mustamlaka, ok
podshox, mardikor.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
1. I.A.Karimov. “Tarixiy xotirasiz kelajak uyk”-T., 2001.
2. I.A.Karimov. “Yuksak ma`naviyat engilmas kuch”-T., 2008.
3. Masal`skiy V.M. Xlopkovodstvo, oroshenie gosudarstvennix zemel` i chastnaya
predpriimchivost`. SPb, 1908; Turkestanskiy kray. SPb, 1913.
4. Krivoshein A.V. Zapiska glavnoupravlyayushego zemledileim i zemleustroystvom
o poezdke v Turkestan. SPb, 1912.
Movarounnaxrdagi yirik davlat bo`lgan Buxoro va Xiva xonligi XVIII asrning
birinchi yarmida Eron shoxi Nodirshox ta`sir doiraisga tushdi. 1753 yili Nodirshoxni
vasiy sifatida tan olgan Muxammad Raxim o`zini Buxoro amiri deb e`lon kildi va
1920 yiligacha xukm surgan mangitlar sulolasiga asos soldi.
Fagona vodiysida yashab turgan o`zbek kabilalaridan biri minglar o`z etakchisi
Shoxruxbiyni xokimiyat tepasiga ko`tardilar va Ko`kon xonligi tashkil topdi.
XIX asr boshida Muxammad Raximxon avval (1806-1825) mustakil Xiva xoni
sifatida mustakil faoliyat ko`rsata boshlaydi. Shunday kilib, XVIII oxiri XIX asr
boshlarida Movarounnaxrda uchta mustakil davlat faoliyat ko`rsata boshlaydi.
Rossiya iktisodiy va xarbiy kudratga erishishi munosabati bilan uning Ko`kon,
Xiva xonliklari va Buxoro amirligiga bo`lgan munosabatida istilochilik ruxi ustun
kelib, XIX asrning ikkinchi yarmidan o`lkani zabt etishga kirishdi. 1860 yili Rossiya
Ko`kon xonligiga karshi e`lon kilinmagan urush boshladi. Polkovnik Mixail
Chernyaev 1864 yili avliyo ota shaxri tomon yurish boshladi va shaxarni egallab,
general darajasiga ko`tarildi. 1865 yil general M.Chernyaev Toshkentni egalladi.
1866 yili general M.Chernyaev Buxoro amirligiga karshi istilochilik xarakatlarini
boshladi va 2 yil davomida uning yarim xududining egalladi.
Rossiya xukumati yangi bosib olingan erlarni boshkarish uchun va bu xarakatni
davom ettirishni muvofiklashtirish uchun 1867 yilning 11 iyulda Turkiston general
gubernatorligini ta`sis etdi va uning raxbari etib general K.P.fond Kaufanni (1867-
1881) tayinladi.
1872 yil oxirlarida xarbiy vazir boshchiligiga Peterburgda Turkiston, Orenberg,
general – gubernatorlari va Kavkazdagi podshox noiblari ishtirokidagi maxfiy
kengashda Xiva xonligini bosib olishga karor kilinadi. 1873 yili may oyida ruslar
Xiva shaxrini egallaydilar.
Bu esa kuchayib borayotgan Rossiya davlatining osonlikcha o`lkani o`z ta`sir
doirasiga o`tkazish imkonini berdi. 1917 yilgi Sank-Peterburgda yuz bergan Oktyabr`
to`ntarilishi Rossiya davlati tarixida Sho`rolar xukmronligiga asos soldi.
Dostları ilə paylaş: |