G.I.Danilevskiy (1842-1843 yy.) va A.N.Butakov (1848-1849 yy.) ekspeditsiyalari
shunday maksadlarga xizmat kilgan.
Nikolay Murav`evning Turkmaniston bilan Xivaga sayoxati
Nikolay Murav`ev (1794-1866) – maxalliy xarbiy mutaxassis, 1812-1814 yillari
Rossiyaning Eron va Turkiyaga karshi olib borgan urushlarida ishtirok etgan, 1816-
1828 yillari Kavkaz armiyasida xizmat kilgan. 1819-1820 yillari rus armiyasining
Kavkazdagi bosh ko`mondoni general ermolovning topshirigi bilan Boku - Kaspiy
dengizi - Chelekan orli - Korakum orkali Xivaga borgan.
N. Murav`ev kuzaturvchan odam edi. Mazkur safari xakida yozib koldirgan
asarida («Puteshestvie v Turkmeniyu i Xivu gvardeyskogo general`nogo shtaba
kapitana Nikolaya Murav`yova», ch.1-11;-Moskva: 1822) Xiva xonligi xakida
muxim xarbiy, iktisodiy, tarixiy va etnografik ma`lumotlar to`plagan.
Asarda Xiva xonligining xududi, yirik shaxarlari, xalki va uning mashguloti va
mudofaa sadoxiyati (xarbiy kudrati) xakida dikkatga sazovor ma`lumotlar keltiriladi.
Unda xususan kuyidagilarni o`kiymiz:
«Xiva xonligi shimolda Orol dengizi va uning shimolida joylashgan cho`l bilan
chegaradosh. Cho`lda kozoklar istikomat kiladilar. Shimoli-garbiy tarafi cho`l va
kumliklardan iborat. Bu xududda turkmanlarning Taka kavmi istikomat kiladi.
Garbiy tarafi 800 verstga cho`zilgan saxro bo`lib, u erlarda Kaspiy dengizi
atrofidagi kavmlar istikomat kiladilar».
Xiva xonligining beshta katta shaxari bor. Ular Xiva, Yangi Urganch, Shovot,
Kot va Gurlan.
«Xiva»-poytaxt shaxar. Aytishlaricha, kadimda Xivak deb atalgan. Amudaryo
o`z o`zanini o`zgartirmasdan avval, bunyod etilgan. U katta shaxar. Mashxur
imoratlari madrasa, xon saroyi va ibodat kiladigan masjid bo`lib, masjid gumbazi
feruza rangli koshin bilan koplangan. Xonning xovlisi ko`p xakm katta bo`lmay, unda
xam bir necha kichik masjid mavjud. Uylari loydan kurilgan, ko`chalari tor. Shaxarda
bir necha kichik do`konlar xam bo`lib, (bozorida) xaftada ikki marta oldi-sotdi
bo`ladi. (Xivada) 3000 ga yakin xonadon bo`lib, xalki 10 000 jon atrofida. Shaxar
xonlikdagi boshka shaxarlar singari, ekinzorlar va katta bog-roglar bilan o`ralgan.
Bog o`rtasida kichik-kichik kal`alar va uylar joylashgan».
Yangi Urganch – shu kunlarda xonlikning yangi poytaxti, xon noibi Kutli Murod
inokning turar joyi. U Xivadan kattarok, xonlikning tamom savdo-sotigi shu erga
to`plangan, axolisining ko`pchiligini sartlar tashkil kiladi. Do`konlari ko`p va gavjum
bo`lgan bu shaxarda Shark mamlakatlarida etishtiriladigan xar xil kimmatli matolar,
zeb-ziynat mollarini xarid kilish mumkin. Xaftada bir necha kun savdo-sotik bo`ladi.
Yangi Urganchliklar boshka mamdakatlarga va xonlikning boshka shaxarlariga xam
o`z mollarini olib borib, savdo-sotik kiladilar. Yangi Urganch mustaxkam devor bilan
o`ralgan».
«Shovot bilan Kot bir kadar kichikdir. Birinchisida 2000 ga, ikkinchisida 1 500
ga yakin xalk yashaydi. Xar ikkala shaxar xam mustaxkam devor bilan o`ralgan.
Xonlikning beshinchi shaxri Gurlan deb ataladi. Unda tijorat axli ko`p. Uylari
loydan kurilgan va garib. Masjiddan boshka yaxshi binolari yo`k. Devorlarining asosi
toshdan. Uylari loydan bo`lishiga karamay, pishik kilib kurilgan...
(Xorazmda) savlo-sotikda shaxardan kolishmaydigan katta kishloklar xam ko`p.
Buxoro yo`lida joylashgan Xazorasp, Kipchok, Ko`ngirot, Oksaroy, Xon kal`a,
Moyjoygil va boshkalar shular jumlasidandir.
Yangi Urganch Ko`xna Urganch o`rnida emas, undan olisrokda, Xivaning garbiy
tarafida, katta masofa ulugvor imoratlarning vayronalari, pishik gisht va toshdan
yasalgan buyumlarning parchalari bilan to`lib toshib yotibdi. O`sha joylarda xozir
xam oltin topish mumkin. Bu xol Amularyoning eski o`zani bo`ylarida (kadimdan)
shaxar va xonadonlar bo`lganidan guvoxlik beradi. Shulardan Luazan kal`asi, Kizil
kal`a, Shlxsanam, O`tin kal`a va boshkalarning xarobalari xozir xam ko`zga tashlanib
turibdi. Xivaning garbiy tarafidagi cho`lda saklanib kolgan uylar va naxrlarning izlari
kadimdan bu erlarda madaniyati gullagan Xiva yoki Xorazm davlati bo`lganidan
darak beradi...
Xiva xonligida istikomat kilgan xalk ko`prok galla etishtirish va bogdorchilik
bilan mashgul. Ularning daromadi asosan galladandir. Xamma erlarda obod
kishloklar, kanal va ariklarning bo`ylarida ekinzorlar, uzumzorlar va serxosil boglar...
Ularning egalari boy-badavlat va farovon xayot kechiradilar. etishtirilgan galla
va meva istexmol talabi darajasidan ortikrok. Galla va mevaning iste`moldan oshib
kolgan kismini tevarak-atrofda ko`chib yurgan kabilalarga, kozoklar va turkmanlarga,
Abulxon va Mingkishlok xalkiga olib borib sotadilar.
Xivaliklar ko`prok bugdoy ekadilar va galla ularning yurtida yaxshi bitadi.
Uning katta kismi sotuvga yuboriladi. (Xivaliklar) bugdoydan boshka yana sholi
ekadilar, lekin ko`zlangan mikdorda xosil ololmaydilar, chunki sholi suvda o`sadi,
suv esa kam. Shunga karamay, xivaliklar uni ekadilar, chunki undan tayyorlangan
taom o`ta shirin bo`ladi...Lekin uni sotishga chikarmaydilar, o`zlariga zo`rga etadi.
Xonlikda kunjut xam yaxshi o`sadi. Undan moy oladilar va ko`p kismini ko`shni
yurtlarga olib borib sotadilar. Xarakat kilsalar uni bundan xam ko`prok mikdorda
etishtirish mumkin. Kunjut moyi xonlikda ko`prok etishtiriladi. Lekin arpa bilan
kanop Xivada yaxshi o`smaydi. Shu sabadan uni kam ekadilar. Uanop moyi o`rniga
kunjut moyini ko`prok ishlatadilar...
Ot emi uchun ko`prok yulgun deb atalgan o`t ishlatiladi. Urugi ovkat uchun
ishlatiladi, lekin uni ko`p kaynatish kerak bo`ladi. Bu taom ko`ja deb ataladi...
Boglarida ko`p mikdorda turli navli uzum etishtiriladi. Axoli uni kuritib
sotadilar. Biz uni kigmish deb ataymiz. Uni uzumning shunday atalgan navidan
tayyorlaydilar, uning urugi bo`lmaydi.
Xivaning boglarida ko`p mikdorda turli navli olma xam etishtiriladi, olmurut,
bodom, nok, gilos, olcha, tut va anor, shuningdek, boshka mevalar etishtiriladi.
Sabzavotdan, Rossiyada o`sadigan karam, sholgom va kartogkadan boshka xam
sabzavot etishtiriladi. Piyozi yirik bo`ladi.
Xivaning kovuni va tarvuzi katta va shirin bo`ladi.
Xiva xonligida bundan (galachilik, bogdorchilik, polizchilik va chorvachilikdan)
tashkari, xunarmandchilik bilan xam shugullanadilar. Ular o`zlari uchun zarur
bo`lgan kiyimlardan tashkari, o`zlari ishlab chikargan ipak va ip matolardan va
Buxorodan sotib olib kelingan matolardan kiyim-kechak tikadilar. Ular to`kilgan
gazmol chiroyli va nafis bo`lmasa-da, pishikligi bilan ajralib turadi. Korxonalar
yo`kligi sababli kiyim-kechak bilan o`zlarini zo`rga ta`minlaydilar, boshka yurtlarga
mol chikarolmaydilar. Xivalik turkmanlar tuya junidan chodir, arkon, chiroyli va
pishik shilamlar to`kiydilar. Xivaliklar (bundan tashkari) chiroyli ipak belboglar xam
Dostları ilə paylaş: |