Bundan tashkari, mazkur makbara ichida xozir uning Jaxongir ismli to`ngich o`gli
yotibdi. Masjid bilan makbaraning devor va shiplari oltin, lojuvard va koshinlar bilan
koplangan, saxni katta va unga daraxtlar ekilib, xovuzlar kurilgan. U erga
Temurbekning amri bilan xar kuni, otasi va o`glining ruxini yo`klab yigirmata
pishirilgan ko`y go`shti yuborilib turiladi. Elchilarni ushbu masjidga olib bordilar va
ularning oldiga dasturxon yozib, ko`p go`sht va mevalar tortib ziyofat kiladilar.
Ziyofatdan keyin ularni katta bir kasrga olib borib joylashtirdilar.
Ertasiga, jum`a kuni, elchilarni Temurbekning amr-farmoni bilan kurilayotgan
katta bir saroygva olib bordilar. Aytishlaricha, unda yigirma yildan beri ustalar va
ishchilar tinim bilmay ishlab turibdilar. Saroyga kirish yo`li uzun, darvozalar baland.
Kirishda, darvozalarining o`ng va so`l tarafida pishik gishtdan kurilgan va xar xil
nakshin koshinlar va naksh bilan bezatilgan peshtok bor. Peshtok ostidagi supalarda
Temurbek saroyda bo`lgan paytlarda sokchilar o`tirgan. Birinchi darvozaning ketidan
ikkinchi darvoza keladi va ulardan o`tib saroyning saxniga o`tiladi. Ustiga ok marmar
yotkizilgan va atrofi bezatilgan ayvonlar bilan o`ralgan katta xovliga kiriladi. Xovli
o`rtasida katta xovuz bor. Xovlining saxni eniga uch yuz kadam keladi. Saroyning
eng katta xonasiga shu xovli orkali kiriladi. Unga katta yo`lak va oltin suvi berilgan,
lojuvard va koshin bilan koplangan, katta san`at bilan ishlangan udkan va baland
eshik orkali kiriladi. Eshik tepasida, uning o`rtasida, kuyosh fonida turgan sher tasviri
tushirilgan. Bu Samarkand podshosining gerbidir...Shu eshik orkali to`rtburchak,
oltin, lojuvard va boshka rangdagi koshinlar bilan kolangan kabulxonaga kiriladi...»
Klavixoning bu xikoyasida Amir Temur Shaxrisabzda kurdirgan maxobatli va
go`zal Oksaroy kishini ko`z oldida namoyon bo`ladi. Lekin, Klavixo bo`lgan paytda,
saroy kurilishi xali oxiriga etkazilmagan edi. Shuning uchun uning asl moxiyatini, ne
maksadda kurdirilganligini birdan anglash kiyin bo`ladi. Jumbokni taxminan 90 yil
o`tib ketgan Zaxiriddin Muxammad Bobur echib bergan. Uning so`zlariga karaganda
xazrat soxibkiron Keshni boshda poytaxt kilmokchi bo`lgani uchun oksaroyni xam
podshoxning axlu oilasi bilan, turar joyi xamda davlat muassasalari joylashgan
rasmiy karorgox sifatida kurdirgan. «Boburnoma»da, masalan, mana bunday
deyilgan; «Temurbekning zobu budi Keshdin (bo`lgoni) uchun shaxar va poytaxt
kilurga ko`p sa`y va extimollar kildi, oliy imoratlar Keshga bino kildi. O`zining
devon o`ltirur uchun bir ulug peshtok va uning yonida va so`l yonida tavochi beklar
o`lturub devon so`rar uchun, ikki kichik peshtok kilibdur. Yana savrun eli o`ltirur
uchun bu devonxonaning xar zil`ida kichik-kichik tokchalar kilibdur. Muncha oliy
tok olamda kam nishon berurlar. Derlarkim, Kisro tokidin bu biyirokdur».
Klavixo Amir Temurning otasi va xotinlari xakida xam o`ta kimmatli
ma`lumotlar keltirgan. Masalan, amir Taragay baxodir xakida bunday deydi;
«Temurbekning otasi oliyjanob odam bklgan, chigatoy urugidan. Maishati o`rtacha
bo`lgan. Uch-to`rt yigit bo`lib, Shaxrisabzdan ko`p xam olis bo`lmagan
kishloklarning birida yashagan.»
I.D.Xoxlov elchiligi xujjatlari. Ivan Danilovich Xoxlov XVII asrda o`tgan
iste`dodli rus diplomatidir. Uning xayoti va faoliyatini o`rgangan yirik rus
sharkshunosi olimi N.I.Veselovskiy (1848-1918 yy.) keltirgan ma`lumotlarga ko`ra,
I.D.Xoxlov asli kozonlik bo`lib, aslzoda (boyarin) oilasida dunyoga kelgan. Uning
xakidagi dastlabki ma`lumot XVI asrning 90- yillariga tegishli. I.D.Xoxlov o`sha
vaktda ogasi Vasiliy bilan birga, davlat xizmatida bo`lgan va Kozondagi o`kchilar
kismiga bosh bo`lib turgan. 1600 yili yurtiga kaytib ketayotgan Eron elchisi
Pirkulibekni Kozondan Saratovgacha (shaxarga 1590 yili asos solingan) kuzatib
ko`ygan.
1606 yili I.D.Xoxlov ogasi Vasiliy xamda voevoda Golovin bilan birgalikda
Terekka, uning xalkini yangi podshox Vasiliy Ivanovich Shuyskiy (1606-1610 yy.)ga
kasamyod kildirish uchun .boriladi. Lekin terekliklar yangi rus podshoxini tan
olmaydilar, I.D.Xoxlovni bo`lsa kattik do`pposlab, kamab ko`yadilar. Ma`lum vakt
o`tib terkliklar I.D.Xoxlovni sokchi ko`shib Astraxanga jo`natib yuboradilar. Shu
tarika u Astraxanda etti yil, 1613 yilgacha kamokda o`tirdi. 1617 yili Astraxanda
xokimiyat ataman I.V.Zarutskiy ko`liga o`tdi va u I.D.Xoxlovni ozod kilib, Eronga
shox Abbos 1 (1587-1629/30 yy.) xuzuriga elchi kilib yubordi. Ataman Zarutskiy
shoxdan pul, ozik-ovkat va askar bilan yordam berishini so`radi va Moskvani
egallagandan keyin Astraxanni unga in`om kilajagini bildirdi. Shox Abbos I boshda
bunga ko`ndi va atamanga 12 tuman nakd pul va katta mikdorda ozik-ovkat
yuborishini va`da kildi. Lekin keyincha o`z elchisi xoja Murtazodan ataman
Zarutskiy isyoni barbod bo`lgani va toj-taxt Mixail Fyodorovich ko`liga o`tganini,
Eronga Rossiyadan Aleksey Buxarin va Mixail Tixanov boshlik yangi elchilar
kelgani xakidagi xabarni eshitgandan keyin, fikridan kaytdi. Shox Rossiya elchilarini
katta sovga-salomlar bilan kaytarib yubordi. O`shanda I.D.Xoxlovga xam ketishga
ijozat berdi. Lekin, Vladimirga etganlarida podshoxning amri bilan uni tutib koldilar.
1615 yilning iyul` oyida, Astraxanda Zarutskiy isyoni bartaraf kilingandan keyin, I.D.
Xoxlovning gunoxidan kechdilar va uni ko`yib yubordilar. I.D.Xoxlovning takdiri
1620 yilgacha kanday bo`lgani bizsha ma`lum emas.
Extimol, shu davr ichida u Kozon xokimi (voevodasi)ning xizmatida bo`lgan.
1620-1622 yillari u podshoxning farmoni bilan Markaziy Osiyoda, Buxoro va
Xiva xonliklarida bo`ldi. 1622 yil 12 dekabr kuni Rossiyaga kaytgandan keyin
I.D.Xoxlov bir muncha vakt Moskvada istikomat kildi, 1623 yilning boshlarida unga
Kozonga kaytishiga ijozat berildi xamda voevoda Odoevskiyning xizmatida bo`ldi.
Uni 1624 yilning 8 dekabrida yana Moskvaga chakirib oldilar va Buxoro va Xiva
xonliklari xakidagi ma`lumotlarni tartibga solish xakida topshirik oldi.
I.D.Xoxlovning xayotga oid so`nggi ma`lumot 1629 yilga tegishli. O`sha yili
Eron elchisi Muxammad Silibek va Eronning savdo karvonini Kozondan
Moskvagacha va Moskvadan Kozongacha kuzatib ko`ygan.
I.D.Xoxlovdan ikki muxim xujjat; podshoxning maxsus topshirigi (nakaz) va
I.D.Xoxlovning Buxoro va Xiva xonliklarining axvoli xakida podshoxga yozgan
axboroti (Stateyniy spisok) kolgan.
Birinchi xujjatda elchilik zimmasiga yuklatilgan vazifalar xakida so`z boradi.
Uning vazifasi eng avvalo, xar ikki xonlik xukmdorlarini Rossiya bilan do`stlashish,
savdo va bordi-keldi alokalarini o`rnatishga ko`ndirish, xonlarni Rossiya kudratli
davlat ekanligi va uning boshka nufuzli mamlakatlar bilan yaxshi munosabatda
ekanligiga ishontirish, xonliklardagi rus asirlarini ozod kilish, xar ikkala xonlik
o`rtasidagi mavjud munosabatlar, xonliklarning Eron, Turkiya va Gruziya bilan
munosabatlar kanday ekanligini aniklash, tabiiy boyliklari va xarbiy kudratini
aniklashdan iborat bo`lgan.
I.D.Xoxlovning Elchilar maxkamasi (Posolskiy prikaz)ga yozgan axboroti
(Stateyniy spisok)ga karaganda, u o`ziga yuklatilgan vazifaning katta kismini
bajargan.
Dostları ilə paylaş: |