«Maxmud va Oyoz» dostoni, al-kimyoga bagishlangan «Tuxfat ul-xoniy» («Xonning
tuxfasi»), «Xirz al-omon min fatan az-zamon» («Zamonning ziyrakligi bilan joduni
kaytaradigan tumor»), «Axloki Muxsiniy», Nakshbandiya tarikatining ta`limoti va
uning yirik namoyondalari xayoti va faoliyatiga bagishlangan «Usuli Nakshbandiya»
kabi asarlar shular jumlasidandir. Bundan tashkari, as-Safiy tarjimonlik bilan
shugullangan. Masalan, u shayx Shixobuddin Suxravardiyning (vaf.1234 y.) «Uyun
al-xakoik va ixox al-taroik» («Xakikatlar bulogi va tarikatlar izoxi») kitobini
arabchadan fors tiliga tarjima kilgan. Bu tarjima «Kitob kashf ul-asrori Kosimiy»
(«Kosimiy sirlarining kashf etilishi xakida kitob») nomi bilan ma`lum. As-Safiy
Sharkda mashxur bo`lgan «Kalila va Dimna» asarini xam kayta ishlagan va unga
«Anvori Suxayliy» («Suxayl yulduzining nurlari») deb nom bergan.
O`zbekistonning XV asr ikkinchi yarmidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o`rganishda
as-Safiyning ayniksa «Rashaxot» asari muxim o`rin tutadi. Asar Nakshbandiya
tarikati
mashoi`larining
kiskacha
tarjimai
xoli
xamda
tarikatning
yirik
namoyondalaridan xoja Ubaydulla Axrorning xayoti va makomotlarini o`z ichiga
oladi.
As-Safiy o`z asarini yozishda xoja Muxammad Porsoning «Fasl ul-xitob»,
Shixobuddin ibn Amir Xamza (vaf.1405 y.)ning «Makokoti Amir Kulol»,
Muxammad al-Buxoriyning (XII asr) «Maslak ul-orifin», Mavlono Muxammad
kozining (vaf.1516 y.)ning «Silsilat ul-orifin va tazkirat as-siddikin» asarlaridan
foydalangan. Lekin asarning katta kismi, ya`ni xoja Ubaydulla Axrorning xayoti va
faoliyati xakidagi kismi, muallifning shaxsiy kuzatuvlari va so`rab-surishtirib
to`plagan ma`lumotlari asosida yozilgan.
«Rashaxot» kiskacha so`z boshi-debocha, kirish-makola va uch kismdan iborat.
So`z boshida mazkur asarning yozilish sabablari, muallifning ismi sharifi,
asarning yozilib tamomlangan vakti, shuningdek, xoja Ubaydulla Axrorning
Nakshbandiya tarikatiga munosabati xakida so`z boradi.
Kirish kismida Nakshbandiya tarikati mashoyixlarining, xoja Yusuf
Xamadoniydan to mavlono Shamsuddin Ruxiygacha kiskacha tarjimai xoli bayon
kilingan.
Asarning I-III kismlarida xoja Ubaydulla Axror va uning farzandlari, xoja
Zikriyo, xoja Yaxyo, shuningdek, zoja Axrorning yakin muridlarining xayoti va
makomotlari xakida xikoya kilinadi.
«Rashaxot»ning biz uchun kimmatli tomoni shundaki, unda, ayniksa asarning
uchinchi kismida, O`zbekistonning XV asrdagi ijtimoiy-iktisodiy va siyosiy avoliga
oid kimmatli ma`lumotlar mavjud. Xoja Ubaydulla Axrorning er-suvlari va boshka
mulki, tamga soligi, xorijiy mamlakatlar bilan bo`lgan savdo-sotik alokalari va
mamlakatda kuchayib ketgan o`zaro kurash va bunda musulmon ruxoniylari, xususan
xoja Axrorning ishtiroki xakidagi ma`lumot va xabarlar shular jumlasidandir.
«Rashaxot» Xindistonda 1890, 1897 va 1906 yillari xamda Toshkentda 1911 yili
chop etilgan. Asar arab, 1852, 1889 yillari xamda turk tiliga 1888 yili tarjima
kilingan.
XVI-XVIII asrlarda yozilgan makomotlar xam bir talay. Ular xam biografik
asarlar sirasiga kiradi. Ularning ko`plari XVI asrga oiddir. Maxdumi A`zam
Kosoniyning nabirasi xoja Abulbakoning kaoamiga mansub bo`lgan «Jomi` ul-
makomoti Maxdumi A`zam Kosoniy» («Maxdumi A`zam Kosoniy makomotlari
majmu`i»). Muxammad Raxim tarafidan yozilgan «Siroj us-salokin va latoif ul-
orifin» («To`gri yo`ldan boruvchilar uchun chirog va donolarning lutf so`zlari»).
Do`stmuxammad al-Buxoriyning «Juybor ul-asror» («Ko`p irmokli manzilning siru
asrorlari»).
Xusayn
ibn
Mir
Xusayn
Saraxsiyning
«Manokibi
sa`diya»
(«Xoja)Sa`dning makomotlari»), Muxammad Tolib ibn xoja Tojiddinning «Matlab
ut-tolibin» («Toliblar matlabi») kitobi, Badriddin Kashmiriyning «Ravzat ur-rizvon
va xadikat ul-gilmon» («Jannat bogi va changalzor maxramlari»), XVII-XIX asrlarda
yozilgan asarlardan Muxammad Kosimning «Nasimot ul-kuds» («Kudsiylikning
mayin shabadasi»), Muxammad Avazning «Ziyo al-kulub» («Kalblar ziyosi»), xoja
Xoshim Kishmiyning «Zubdat ul-makomot» («Makomotlar zubdasi»), Sayid Ali
Zindaning «Samarot ul-mashoyix» («Mashoyixlar natijasi»), Muxammad Toxir ibn
Muxammad
Tayyib
Xorazmiyning
«Silsilati
xojagoni
Nakshbandiya»
(«Nakshbandiya xojalarining silsilasi») shular jumlasidandir.
«Ravzat ur-rizvon va xadikat ul-gilmon» («Jannat bogi va changalzor
maxramlari») asari Badriddin Kashmiriy kalamiga mansub bo`lib, unda XVI-XVII
asrlarda O`zbekistonda va ko`shni mamlakatlar, Xuroson, Shimoliy Xindiston va
Koshgarning ijtimoiy-siyosiy xayotida katta nufuzga ega bo`lgan Juybor xojalari,
xususan xoja Muxammad Islom (1493-1563 yy.), xoja Sa`d (1531/32- 1589 yy.) va
xoja Tojiddin Xasan (1574-1646 yy.)larning xayoti va faoliyati xakida xikoya
kilinadi. Kitob XVII asrning birinchi yarmida yozib tamomlangan.
Asar muallifining to`la nomi Badruddin ibn Abdussalom ibn sayyid Ibroxim al-
Xusayniy al-Kashmiriydir. Asar mukaddimasida o`zi keltirgan ma`lumotlarga
karaganda, asli kashmirlik bo`lib, 1554 yili Buxoroyi sharifga ko`chib kelgan va xoja
Muxammad Islomning shaxsiy kotibi sifatida xizmatiga kirgan. Uning vafotidan
keyin o`gillari xoja Sa`d va xoja Tojiddin Xasanlarning xizmatida (uning
faoliyatining boshida) bo`lgan.
Asar mazmuni, uslubi va unda turli mavzu bo`yicha to`plangan ma`oumotlardan
ko`rinishicha, Badriddin Kashmiriy keng ma`lumotli, tarix, she`riyat, insho ilmlarini
chukur egallagan kishi bo`lgan. U «Ravzat ar-rizvon»dan boshka «Sham`i dilafro`z»
(«Dilni ravshan kiluvchi chirog», 1568/69 yili yozilgan), “Me`roj ul-komilin”
(“Komil kishilarning me`rojga ko`tarilishi”, 1573/74 yili yozib tamomlangan),
“Ravzat ul-jamol” (“Go`zal bog”, 1575/76 y. yozib tamomlangan), “Baxr ul-avzon”
(“Vaznlar o`lchovi”, 1583 y.) va “Rasulnoma” (1593 y.) kabi nazmiy va nasriy
asarlar yozib koldirgan. So`nggi asarining to`rtinchi kismi “Zafarnoma” she`riy
doston bo`lib, unda Shayboniy Abdullaxon soniyning tarixi bayon kilingan.
“Ravzat ur-rizvon” – katta 552 varakdan iborat asar bo`lib, mukaddima, xotima
va etti bobdan tashkil topgan.
Mukaddimada xoja Muxammad Islomning avlod-ajdodi, xazrat eshonning xulk-
atvori, xorik odatlari va olijanob fazilatlari xakida ma`lumotlar keltiriladi, Badriddin
Kashmiriyning Buxoroga ko`chib kelish sabablari, mazkur asarning to`rt yil ichida
yozib tamomlanganligi va buning evaziga xazrat eshondan 2.500 Abdullaxoniy
kumush tanga va boshka in`omlar olgani xakida gap boradi.
Birinchi bobda Movarounnaxrning XVI asrning birinchi yarmidagi ijtimoiy-
siyosiy xayoti, 1556 yili Buxoroning Abdullaxon soniy tarafidan ishgol etilishi,
Abdullaxonning galabalari va bunda xoja Muxammad Islomning ishtiroki va o`rni
xakida kimmatli, ko`p o`rinlarda tarixiy asarlarda uchratish kiyin bo`lgan
ma`lumotlar mavjud.
Dostları ilə paylaş: |