yozilgan va unda anik ma`lumotlar kam uchraydi. Undagi Xorazm va uning
shaxarlari xakidagi ma`lumotlar kimmatlidir. Misol tarikasida ba`zilarini keltiramiz;
Xorazm mamlakati. U katta mamlakat. Bir tarafdan Sayxun daryosi bilan,
ikkinchi tarafdan xozirgi paytda Bakirton nomi bilan mashxur bo`lgan Ok ko`rgon
bilan, uchinchi tarafdan cho`l bilan va to`rtinchi tarafdan bir xamonlar Faridun
tarafidan kazdirilgan naxrning shimoliy tarafida joylashgan O`nguz otli manzil bilan
tutash. Xorazmning yana bir tarafida Saroy sulton joylashgan. Bu xadlar orasida
katta-kichik kal`alar va kentlar joydashgan. Xorazmning janubiy tarafida Kizilkum
bo`lib, unda saksovul o`sadi.
Kadimda Xorazmning o`n to`rt darvozali shaxarlari ko`p bo`lgan. Shulardan biri
Jurjoniya, ikkinchisi Utganch bo`lgan.
Jurjoniya. Jurjoniyaga suv Sirdaryodan olib kelingan. Bu shaxarning joylashgan
o`rnini kuyidagicha belgilaganlar. Uning kunchikish tarafida Baglon va shimol
tarafida Okcha dengizi, kunbotishida Gurlan, janub tarafida Kot joylashgan. Ularning
(Gurganjning) xarobalikka yuz tutishi, aytishlaricha, suv bo`lmay kolishi sabadan
bo`lgan. Sirdaryodan kelib turgan suv ziroatiga etmay kolgan. Shu sababli uch kirni
oshib naxr kazdirib Amudaryoning suvini burib olib kelganlar. Amu Gurganjni suv
bilan ta`minlab, Unkuzning janubidan Urganjga karab okar va janub bo`ylab okishni
davom ettirib va janubiy-sharkiy tarafdan Abulxon toglarni aylanib o`tib,
O`girchagacha etgan va so`ng Mozandaron dengiziga borib kuyilgan.
Jurjoniyaning tevarak-atrofi maxkam kilib mustaxkamlangan joylar, ekinzorlar
va boglar bo`lgan. Vakt o`tishi bilan Jurjoniya kal`si suv ostida koldi va shaxar
xarobalikka yuz tutdi. Aytishlaricha, undan fakat bitta minora kolgan, keyincha uni
Boynazar so`fi ismlik bir avliyo buzdirib tashlatib, o`rniga masjid kurdirgan. Bu
masjid xozir xam o`z o`rnida turibdi. Yazir alayxissalom va Yumalok avliyo
kabrio`sha erda. Saksondan oshgan va bularning xammasini ko`rgan yoki
(kimdandir) eshitgan keksalarning so`zlariga karaganda, minorani buzayotganlarida
unda bir yozuvga ko`zlari tushgan. Yozuvdan ma`lum bo`lishicha, mazkur minora
shu joydagi jum`a masjidining kichik minorasi bo`lgan, tevarak-atrofdagi odamlarni
namozga chorlovchi minoraning balandligi 100 karidan kam bo`lmagan. Bu erda
“Kur`on” tilovat kiluvchi kori, imom, muazzin (so`fi) va farroshning maoshi xar
biriga 300 okchadan belgilangan. Masjid yonida madrasa, bozor va karvonsaroy xam
bo`lib, ularning barchasi suv ostida kolgan.
Xorazmning yana bir shaxri Gurganj bo`lib, Chingizxon tarafidan vayron
etilgan. Ushbu zolim kelganga kadar uning 12 jum`a masjidi bo`lib, ...ularning xar
biri uch tanobdan maydonni egallagan edi. Uning tevaragida daraxtlar ichida
cho`mgan (obod) namozgoxlar bo`lib, ularning xar biriga (namoz kunlari) uch-to`rt
lak xalk to`planar edi. Ularning xar birida 1000 dan olam xizmat kilgan.
Shaxar axolisining katta kismini Ya`kub paygambarning ...avlodlari tashkil
kiladi. Uning o`gli Shamunning mukaddas mozori xozirda Xoja eli (Xojaydi) deb
atalmish Mizdaxkandadir.
Shu kunlarda Urganch vayronagarchilikka yuz tutgan, jabr etgan shayx
Najmiddin Kubro va Xoja Ali Azizon janoblarining makbaralari Gurganchdadir.
Xorazmning yana bir shaxari Ramldir. Unga (kadimgi Eron podshoxlaridan)
Som ibn Narimon asos solgan...Uni otasining kemasiga o`xshatib kurdirgan. Xozirda
Xivak nomi bilan ma`lum. Aytishlaricha, bu so`zda (“Raml” so`zida Paxlavon
Maxmud xazratlari vafot etgan yili tarixi yashiringan. Shu bois bu tarixni shaxarga
nom bo`lib kolgan...Va yana aytadilarki, Xivak ko`p bor vayron kilingan va kayta
tiklangan. U a`lo xazratlari xonning (Alloxkuli`onning) otasi (Allox tarafidan
magfirat kilingan Abulgozi Muxammad Raximxon va uning ogasi marxum Kutlug
Murod inok tarafidan obod kilingan. Ularning sa`y-xarakati bilan shaxarda oliy
madrasa bino kilingan. Bunga nomi yukorida zikr etilgan inokning katta
xizmatkorlaridan biri Sher devonbegi va vaziri a`zam Muxammad Rizo
devonbegilarning xissalari katta bo`lgan. Jannatmakon xonning amri bilan yana bir
karvonsaroy, tim va ularning o`rtasida (yana bir) katta madrasa kurildi. (Xivak)
kal`asida sayyid Alouddin Xivakiy va uch yuz mashxur shayx dafn etilgan. Shaxar
tashkarisida shayx Abulvafo Xorazmiy janobalri, yonida esa mingdan lrtik avliyolar
dafn etilgan.
Mavzuni mustaxkamlash uchun beriladigan savollar.
1. Geografik asarlar deganda nimani tushunasizW
2. Qanday geografik asarlarni bilasizW
3. Kosmografik asarlar deganda nimani tushunasizW
4. Qanday kosmografik asarlarni bilasizW
5. Geografiya va kosmografiyaga oid asarlar qanday xususiyatlarga egaW
6. Geografiyaga oid asarlarda qanday tarixiy ma`lumotlar uchraydiW
14-mavzu. O`zbek xalkining shakllanishiga oid manbalar.
Reja.
1. O`zbek xalkini shakllanishiga oid manbalar umumiy xususiyatlari.
2. Manbalar tavsifi.
Asosiy tushunchalar: biografiya, muallif, tarjimai xol.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
1. I.A.Karimov. «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch»-T., 2008.
2. B.A.Axmedov. O`zbekiston tarixi manbalari.-T., “O`kituvchi”. 2001.
3. T.S.Saidkulov. O`rta Osiyo xalklari tarixining tarixnavisligidan lavxalar.-T.,
“O`kituvchi”. 1993.
4. Istoriya. Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998.
5. Rukopisnaya kniga v kul`turax narodov Vostoka. Kniga pervaya.-Moskva:
‘’Nauka’’. 1987.
O`zbek xalkining shakllanishiga oid manbalar umumiy xususiyatlari
O`zbek xalkining shakllanish masalasi yaxshi o`rganilmagan, echimini
topmagan ilmiy muammolardan biri. Masalani bir manba bilan, bir tadkikotchi, u
garcha fan mirishkori bo`lganda xam, echib berolmaydi. Buning uchun uzok
o`tmishdan kolgan va turli tillarda, kadimgi eron, yunon, rim, xitoy, arab, fors va
turkiy tillarda yozilgan ko`lyozma va toshga, yogochga, sopolga va boshka
Dostları ilə paylaş: |