Xaydar, amir Muzaffar va Nasrullolarning farmonlari, xukmnomalari XU 11 asrda
o`tgan yirik er va mulk egalari bo`lmish Yalangto`shbiy, Alloxyor devonbegi, Odina
Muxammadjonlarga tegishlidir.
Xujjatlar er-suvni soliklardan ozod kilish, erni sotish, garovga ko`yish - vasikai
joiz, erni sotib olish va uni imtiyozli mulkka aylantirish –vasikai mubodila, erni
in`om kilish – vasikai baxshish, tanxox, mulkni ijaraga berish – vasikai ijara,
ma`lumot etkazish – ariza va boshka masalalar xakidadir. Ularning ichida aloxida
xiroj olinadigan va davlat erlarini mulki xurri xolisga aylantirish, ya`ni soliklardan
ozod etish xollari uchraydi.
Bu to`plam mamlakatimizning o`sha davridagi ijtimoiy-iktisodiy tarixini
o`rganishda muxim manba vazifasini o`taydi.
Rasmiy yozishmalar, ya`ni xonlar, podshoxlar, amirlar, tarikat etakchilari va
shoirlar o`rtisidagi yozishmalar xam tari`iy manba bo`lib xizmat kiladi va uning xam
ijtimoiy-siyosiy tarixni o`rganishdagi axamiyati kattadir. Ular ayniksa mamlakatdagi
ichki vaziyat va mamlakatlararo munosabatlarni o`rganishda tadkikotchilarga katta
material beradi. Shunday maktublardan ko`plari o`z vaktida ko`chirilib kitobat
kilingan va ulardan birmunchalari bizning zamonimizgacha etib kelgan. “Maktuboti
Temuriya” (“Temuriylarning maktublari”), “Majmuayi murosilot” (“Maktublar
to`plami”) va boshkalar shular jumlasidandir.
“Maktuboti Temuriya” xozirda O`zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi
Sharkshunoslik instituti ko`lyozmalar fondida 2278 rakam ostida saklanayotgan, 191
varakli XU1 asrda kitobat kilingan maktublar majmuasining nomidir.
Eronlik olim Abulxusayn Navoiy mazkur majmuaga Eron, Turkiya, Oxarbayjon
va Fors xukmdorlarining xatlarini xam ko`shib, 1991 yili “Isnod va maktuboti tarixi
Eron (az Temur to shox Ismoil” nomi bilan nashr etgan. Mazkur to`plamga Amir
Temur va temuriylar (Shoxrux, Sulton Xusayn va boshkalar)ning Fors, Ozarbayjon,
Irok va Turkiya xukmdorlari bilan yozishmalari jamlangan.
Bu yozishmalar Amir Temur va temuriylarning mazkur mamlakatlar bilan
bo`lgan siyosiy munosabatlari tarixini o`rganishga, xususan Amir Temurning 1381-
1404 yillari Eron, Irok, Ozarbayjon, Suriya va Turkiya ustiga kilgan xarbiy
yurishlarining saboklarini to`gri anglashga yordam beradi.
Mazkur to`plam Xaydar va Er o`glining “Majmuayi munshaot”, xoja
Shaxobiddin Abdulla Marvaridning “Munshaot”, Frudunbekning “Munshaoti
Fridunbek” asarlariga xam asoslangan.
“Maktuboti Temuriya” xurosonlik mashxur shayx, Amir Temurning pirlaridan
biri Zayniddin Abubakr Taybodiy (1395 yili vafot etgan0ning o`z muridi amir
Temurga yo`llagan bir tarixiy maktubi bilan boshlanadi. Amir Temur bu maktubni
“Temur tuzuklari”ning “Tadbirlar va kengashlar” deb atalgan birinchi makolasida
keltirgan. “Tuzuklar”da keltirilgan mazkur maktub xakida, xususan, mana bularni
o`kiymiz: “Pirim Zayniddin Abubakr Taybodiy menga yozmishlarkim, “Abulmansur
Temur saltanat yumushlarida to`rt ishni ko`llasin, ya`ni 1) kengash; 2) mashvarutu
maslaxat; 3) xushyorligu maloxazakorlik; 4) extiyotkorlik. Chunki kengash va
mashvaratsiz saltanatning barcha kilgan ishlari va (podshoxning) aytgan gaplari xato
bo`lgan. Unday podshoxni joxil odamga kiyoslash mumkin. Uning so`zlari va
kilmishlari boshga pushaymonlik va nadomat keltirgan. Shunday ekan, saltanatni
boshkarishda, mashvarutu maslaxat va tadbir bilan ish yuritgin, toki okibatda
nadomat chekib, pushaymon bo`lmagaysan. Yana shuni xam bilginkim, saltanat
ishlarining bir kismi sabru tokat bilan bo`lgay, yana bir kismi esa bilib-bilmaslikka,
ko`rib-ko`rmaslikka solish bilan bitur. (Xullas) tadbirlardan ogox kilingandan keyin
shuni xam aytish joizdurkim, kat`iylik, sabr-tokat, chidamlilik, xushyorlik,
extiyotkorlik va shijoat bilan barcha ishlar amalga oshirilgay. Vassalom.”Amir
Temur pirining bu o`gitlariga umr bo`yi, butun faoliyati davomida amal kildi. “Bu
maktub,-deb yozadi xazrat soxibkiron,-menga yo`l boshlovchi yanglig raxnamolik
kildi. U menga saltanat ishlarining to`kkiz ulushini mashvarat, tadbir va kengash
bilan, kolgan bir ulushini esa kilich bilan bajo keltirilishini anglatadi”.
“Maktuboti Allomiy” –“Maktuboti Abulfazl”, “Inshoyi Abulfazl” (”Abulfazl
(Allomiy) tarafidan bitilgan (va ko`chirilgan) maktublar”)i deb xam ataladi.
Maktublarning asosiy kismi Boburiylar saltanati (1526-1858 yy.)ning atokli
podshoxlaridan Jaloliddin Akbar (1556-1605 yy.) nomidan, bir kismi vazir va yirik
tarixchi olim Abulfazl ibn Muborak Allomiyning shaxsiy mazmundagi maktublaridan
iborat. To`plam uch kismga bo`lingan. Undan bizga uchdan ikki kismi, ya`ni ikkita
daftari etib kelgan, xalos. U Allomiyning karindoshi Abdusamad ibn Afzal
Muxammad tarafidan tuzilgan.
“Maktuboti Allomiy”da 1586-1596 yillarda Buxoro va Balx xonliklari bilan
Boburiylar davlati (Xindiston) o`rtasidagi siyosiy munosabatlar xakida o`ta kimmatli
ma`lumotlarni uchratamiz. Ma`lumki, o`sha yillari Xindistonning nafakat Buxoro va
Balx xlndiklari, balki Eron bilan xam munosabatlari jiddiy tus olgan edi. Agar
Boburiylar bilan Shayboniylar davlatlari o`rtasidagi siyosiy munosabatlar Badaxshon
tufayli, to`grisi Badaxshonni o`z xukmronligiga kiritib olish xususida bir kadar
buzilgan bo`lsa, Safaviylar Eroni bilan Xindiston o`rtasidagi munosabatlar katta
siyosiy-strategik axamiyatga ega bo`lgan Kandaxor xususida bir muncha buzilib
kolgan edi.
Majmuadagi maktublarda mana shu chigal masalalarning moxiyatini tushuntirib
bera oladigan daliliy ma`lumotlar ko`p. Bu jixatdan Akbarning Abdullaxonga
yo`llagan uchta maktubi va Abdullaxonning mavlono Mir Kuraysh, Axmad otalik
boshchiligida Xindistonga yuborgan elchiligi, va Buxoro elchisi olib borgan maktub,
va Akbarning Balx bilan Buxoroga xoja Afzal, Xakim Xumom va Mir Sadrijaxon
boshchiligida yo`llagan elchiliklari xususida kimmatli ma`lumotlar keltirilgan.
Yana bir muxim masalani xam aytib o`tishga to`gri keladi. Maktublarning birida
kelgusida tutiladigan siyosat xususida ikki davlat – Boburiylar davlati va Buxoro
xonligi xukmdorlarining maxsus uchrashuvini uyushtirish masalasi ko`tariladi.
“Maktuboti Abulfazl” majmuasining yaxshi bir ko`lyozma nusxasi (tartib rakami
290, 154 varak) O`zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Sharkshunoslik
instituti xazinasida mavjud.
“Murakka`yi Mir Alisher” yoki “Majmua`yi murosilot”(“Maktublar
to`plami”) o`z davrining nufuzli ruxoniylari – Abduraxmon Jomiy (1414-1492 yy.),
xoja Ubaydulla Axror (1404-1492 yy.), xoja Arorning o`gli xoja Muxammad Yaxyo
(1500 yili o`ldirilgan), xoja Axrorning safdoshi va kuyovi Mir Abdulavval
Nishopuriy (1495 yili vafot etgan) va boshkalarning Sulton Abu Said Mirzo (1451-
1469 yy.), Sulton Xusayn Mirzo va Alisher Navoiyga yo`llagan maktublarini o`z
ichiga oladi.
Ushbu to`plam Alisher Navoiy tomonidan tuzilgani uchun “Murakka`yi Mir
Alisher” yoki “Navoiy al`bomi” nomi bilan xam ataladi. To`plam X1X asr yirik
ziyolilaridan biri Buxoro kozi kaloni Shariyjon Maxdum sadri Ziyo kutubxonasida
Dostları ilə paylaş: |