Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 27

77 
növünə  diffuz  tənəffüs  deyilir.  Həlqəvi  qurdlarda  dəri  tənəffüsü 
100%  təşkil  edir.  Dəri  tənəffüsü  ilan  balığında  60%-ə  qədər, 
qurbağada  30%-ə  qədər,  kənd  təsərrüfatı  heyvanlarında  1-2%, 
(ağır iş zamanı atlarda 8%-ə qədər yüksəlir) təşkil edir.  
Balıqda  qəlsəmə  tənəffüsü  mövcuddur.  Həşaratların  tənəffüs 
orqanı kiçik nəfəs borularından ibarətdir (traxeya tənəffüsü), suda-
quruda yaşayan qurbağalarda tənəffüs ağciyərlər və dəri vasitəsilə 
həyata  keçirilir.  Insanda  sakit  halda  dəri  tənəffüsü  1,5-2%  olur. 
Dəri  tənəffüsü  dəri  örtüyünün  təmizliyindən,  qan  damarları  ilə 
təchiz  olunmasından,  dərinin  qalınlığından,  orqanizmin  və  xarici 
mühitin temperaturundan asılıdır. 
Məşğələyə hazırlaşmaq üçün suallar: 
1. Tənəffüs və onun orqanizm üçün əhəmiyyəti. 
2. Nəfəsalma və nəfəsvermə mexanizmi. 
3.  Pnevmoqrafiya  üsulu  və  tənəffüsün  fiziologiyasının  öyrə-
nilməsində onun əhəmiyyəti. 
4. Yuxari tənəffüs yollarının əhəmiyyəti. 
5. Ağciyərlərin həyat tutumu. 
6. Tənəffüsün sinir tənzimi. 
7. Tənəffüsün humoral tənzimi. 
8. Atmosfer havasının tərkibi. 
 
 
Lаbоrаtоriyа iĢi 32. Müxtəlif fiziоlоji vəziyyətlər  
zаmаnı tənəffüs hərəkətlərinin qrаfiki qеydi  
(pnеvmоqrаfiyа) 
IĢ üçün lazımdır: pnevmoqraf, rezin boru, sıxıcı, şüşə ucluq, 
Marey kapsulası, kimoqraf, müayinə olunan şəxs. 
IĢin  gediĢi.  Pnevmoqraf  döş  qəfəsinin  ən  hərəkətli  hissəsinə 
bağlanır.  Pnevmoqrafin  rezin  borusu  ucluğun  köməyi  ilə  Marey 
kapsulasına  birləşdirilir.  Yazı  üçün  olan  pero  Marey  kapsulasına 
bərkidilir və ucluq vasitəsilə sistemə rezin balon ilə bir qədər hava 
doldurulur (Marey kapsulasının rezin pərdəsi bir qədər qalxır). 

---

78 
Pero kimoqrafin səthinə yaxınlaşdırılıb tənəffüs hərəkətlərinin 
yazısı alınır: 
1. Sakit tənəffüs zamanı 
2. Fiziki yükdən sonra 
3. Tənəffüsü dayandırdıqdan sonra 
4. Bir neçə dəfə tez-tez dərin tənəffüs hərəkətlərindən sonra. 
5. Qida və su qəbulu zamanı. 
Bütün hallarda tənəffüs hərəkətlərinin miqdarına, dərinliyinə, 
nəfəsalma  və  nəfəsvermənin  davametmə  müddətinə  fikir  verilir. 
Təcrübəni  müxtəlif növ heyvanlar üzərində də  aparmaq  lazımdır. 
Insanlarda sakit nəfəsvermənin davam etmə müddəti, nəfəsalmaya 
nisbətən 10-20% çox olur. 
 
 
Lаbоrаtоriyа iĢi 33.  
Məməlilərin ağciyərlərinin hərəkətinin  
Dondres apratında nümayiĢ etdirilməsi. 
IĢ üçün lazımdır: Dodres aparatı, dovşan (pişik və ya it) döş 
boşluğunu açmaq üçün alətlər, tənzif, sap, fizioloji məhlul. 
IĢin  gediĢi.  Dovşan  təsbit  edilir,  döş  boşluğu  açılır  və 
ağciyərlər traxeya ilə birlikdə təcrid edilir. Traxeyaya şüşə konyul 
salınaraq sapla bağlanır. Əsası kəsilib  götürülmüş ağciyərlər  şüşə 
butulkaya ehtiyatla yerləşdirilir. 
Butulkanın  ağzı  iki  deşiyi  olan  tıxac  ilə  bağlanır.  Həmin  de-
şiklərin  birindən  traxeyaya  bağlanmış  şüşə  boru  keçirilir.  Ikinci 
deşikdən  isə  ağzı  tıxac  ilə  bağlanmış  digər  şüşə  boru  keçirilir. 
Butulkanının  aşağı  hissəsi  nazik  elastik  rezin  ilə  çəkilib  bağlanır 
(rezinin  mərkəzinə  qarmaq  qoyulur).  Diafraqmanın  xatırladan  bu 
rezin  membran  butulkanın  içərisinə  doğru  itələnir.  Sonra  qarmaq 
vasitəsilə  həmin  membran  geri  çəkilir.  Bunun  nəticəsində 
butulkanın içərisindəki hava seyrəkləşir. 
Bundan  sonra  butulkanın  həcminin  dəyişməsi  zamanı  ağci-
yərlərin vəziyyəti müşahidə edilir. 

---

79 
Lаbоrаtоriyа iĢi 34. 
Plevra boĢluğunda təzyiqin ölçülməsi. 
IĢ üçün lazımdır: it, manometr – V şəkilli rezin şlanqlı şüşə 
boru,  inyeksiya  üçün  iynə,  spirt,  yod  məhlulu,  0,5%-li  novokain 
məhlulu. 
IĢin  gediĢi.  It  dəzgaha  çıxаrılır.  Sağ  tərəfdə  4-5-ci  qabırğa-
arası  nahiyyədə  tük  qırxılır.  Dəri  yod  məhlulu  ilə  dezenfeksiya 
edılır  və  həmin  nahiyəyə  0,5%-li  novokain  məhlulu  yeridilir. 
Inyeksiya  iynəsi  rezin  boru  vasitəsilə,  hündürlüyünün  yarısına 
qədər  rənglənmiş  fizioloji  məhlul  doldurulmuş  manometr  ilə 
birləşdirilir.  Hazırlanmiş  qabırğaarası  nahiyədən  iynə  plevra 
boşluğuna yeridilir. 
Iynə  plevra  boşluğuna  düşən  kimi,  manometrdə  mayenin 
yerinin dəyişməsinə nəzarət edilir. Nəticə analiz edilir. 
 
 
Lаbоrаtоriyа iĢi 35.  
Ağciyərlərin həyat tutumunun təyini (insanda). 
IĢ üçün lazımdır: spirometr, spirt, pambıq, su. 
IĢin  gediĢi.  Spirometrin  rezin  borusunun  müştüyü  spirtli 
pambıqla  silinir  və  onun  daxili  slindri  «0»  vəziyyətinə  qoyulur 
(şəkil 23). 
Ağciyərlərin həyat tutumunu təyin etmək üçün dərindən nəfəs 
alınır  və  sapirometrə  dərin  nəfəs  verilir.  Spirometrin  göstərdiyi 
rəqəm  ağciyərlərin  həyat  tutumu  hеsаb  еdilir.  Аğciyərlərin  həyаt 
tutumu mübadilə, əlavə və ehtiyat havadan ibarətdir. 
Tənəffüs (mübadilə) havasını təyin etmək üçün spirometrə 4-
5 dəfə normal nəfəs verilir və orta rəqəm tapılır. 
Əlavə havanın təyini - spirometrin daxili silindiri 3000 ölçü-
sünə qədər qaldırılır. Atmosferdən sakit nəfəs alınır və sonra spi-
rometdən  dərin  nəfəs  alınır.  Nəfəsalmadan  əvvəl  və  sonra  spiro-
metrin şkalasının fərqi əlavə havanın həcmini göstərir. 

---

80 
Ehtiyat  havanı  təyin  etmək  üçün  atmosferə  sakit  nəfəs  ver-
dikdən sonra spirometrə dərin nəfəs verilir. Spirometrin şkalasının 
göstərdiyi rəqəm ehtiyat havadır. Normada ağciyərlərin həyat tu-
tumu  insanlarda-3-5  litr,  atlarda-25-30  litr,  iri  buynuzlu  heyvan-
larda - 30-35 litr təşkil еdir. 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 23. Spirоmеtr:  
1-xаrici silindr; 2-dаxili silindr;  
3-pəncərə; 4-hаvа ilə dоldurulmuş 
üzücü nişаn; 5-mеtаl bоru; 6-rеzin 
bоru; 7-silindrin tıxаcı. 
 
 
 
 
 
Lаbоrаtоriyа iĢi 36.  
Tənəffüsün reflektor tənzimi. 
IĢ üçün lazımdır: dovşan, pnevmoqraf, kimoqraf, göz pipeti, 
naşatır  spirti  /ammonyakın  10%-li  məhlulu/,  novokain  məhlulu, 
pambıq, pinset. 
IĢin gediĢi. Dovşan arxası üstə təsbit edilir və tənəffüs hərə-
kətlərinin  yazısı  аlınır.  Sonra  dovşanın  burnuna  naşatır  spirti  ilə 
isladılmış  pambıq  yaxınlаşdırılır.  Bu  vaxt  tənəffüs  nəfəsvermə 
fazasında  15-20  saniyə  dayanır.  Təcrübə  bir  neçə  dəfə  təkrar 
edilir.  Sonra  dovşanın  burun  boşluğuna  5-10  damcı  2%-li  novo-
kain  məhlulu  tökülür.  Bir  neçə  dəqiqədən  sonra  təcrübə  naşatır 

---